Buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul

Atilla  zamonida  xunnlarning  tashqi  siyosati.  Vestgot,  Vandal  va 
Burgundiya  qirolliklarining  vujudga  kelishi  bilan  o’arbiy  Rim  imperiyasining 
ahvoli  nihoyat  darajada  mushkullashib  qoldi.  Bu  vaqtda  imperiyani  idora  qilib 
turgan imperator Valentinian III (425-455) sonda bor, salmoqda yo’q bir odam edi. 
Lekin  uning  ministri  (uni  tarixchilar  ba’zan  «so’nggi  buyuk  rimlik»  deb atar edilar) 
Aetsiy  xiyla  romanlashgan  varvarlarning  birini  ikkinchisiga  qarshi  ishga  solib, 
imperiyani  saqlab qolishga zo’r berib harakat qildi. 
V  asr  o’rtalarida  imperiya  uchun  eng  xavfli  dushman  yuqorida  aytib 
o’tganimiz  xunnlar  bo’ldi.  V  asrning  dastlabki  uchdan  bir  qismi  ichida  xunn 
qabilalari  g’ayratli  va  shijoatli  qirol  Attila  (435-453)  qo’l  ostida  birlashdilar. 
Attilaning  poytaxti  Tiosa  qirg’og’i-hozirgi  Vengriya  territoriyasida  edi.  SHu 
joydan  Attila  uzoq-uzoq  joylarga  Bolqon  yarim  oroliga,  Kichik  Osiyoga, 
Armanistonga  va  hatto  Mesopotamiyaga  yurishlar  qildi.  Attila  olib  borgan urushlar 
ochiqdan-ochiq  bosqinchilik,  talonchilik  urushlar  edi.  Unga  Vizantiya  (SHarqiy 
Rim)  imperatori  katta  xiroj  to’lar  edi.  Dunay  yonida  yashovchi  ko’pgina  slavyan 
qabilalari  Xunnlarga  qaram  edilar.  50-  yillarning  boshida  Attila  g’arbga  yurish 
qildi  va  451  yili  Galliyaga  bostirib  kirib,  bu  yerda  ko’p  shaharlarni  bosib  oldi 
hamda  Galliyaning  eng  muhim  strategik  punkti  bo’lgan  Orlean  shahrigacha  yetib 
bordi.  Uzoq  vaqt  qamal  qilingandan  keyin  Orlean  Xunnlar  tomonidan  olindi,  lekin 
Aetsiy  Attilaga  qarshi  varvarlar  federatsiyasini  tuzishga  muvaffaq  bo’ldi  va 
Attilani  Orleandan  chiqib  ketishga  majbur  qildi.  Attila  ko’p  sonli  lashkarlari  bilan 
birgalikda  yanada  sharqqa  -  orqaga  burilib  (Sans  shahri  orqali)  Trua  shahri 
tomonga qarab yo’l oldi.  
Harbiy  xizmat  butunlay  ular  zimmasida  edi,  rimliklar  harbiy  xizmat 
o’tashdan  ozod  qilingan  edilar;  din  jihatidan  ham  ular  katolik  emas,  balki  arian 

---

edilar,  mahalliy  aholi  esa  katolik  dinida  edi.  SHunday  qilib,  Teodorix  siyosati 
zamirida  katta  ziddiyatlar  bor  edi.  Bu  siyosat  SHarqiy  Rim  imperiyasi  bilan  qayta 
qo’shilishi  orzusida  bo’lgan  rimlik  quldor  zodagonlarni qoniqtirmas edi. SHu bilan 
birga  Teodorixning  italiyaliklarga  nisbatan  jonkuyarlik  bilai  munosabatda  bo’lishi, 
o’zini 
ilgarigi 
imperatordarntsng 
vorisi 
deb 
hisoblashi, 
rimliklarning 
bilimdonligiga  tan  berishi,  yerlarni  yangidan  musodara  qilishni  xohlamasligi-
bularning  hammasi  got  zodagonlari  va  oddiy  jangchi-ostgotlar  orasida  unga  qarshi 
norozilik  tug’dirdi.  Teodorix  o’z  mavqeining  mustahkam  emasligiga  qirolligining 
oxirgi  davrida  o’zi  ham  amin  bo’ldi,  bu  davrda  o’zining  yuqori  mansablardagi 
ba’zi  rimlik  amaldorlarining  fitnachilik  bilan  shug’ullanib,  imperator  saroyi  bilan 
maxfiy  muzokaralar  olib  borganligi  fosh  qilindi.  O’sha  vaqtdagi  Rim  papasi  ham 
davlatga  xiyonat  qilishda  ayblandi,  u  Konstantinopolga  maxsus  safar  qilgan  va  u 
yerda uni  imperator alohida  izzat-ikrom  bilan  kutib olgan  edi. 
Teodorix  vafotidan  keyin  Ravenna  saroyida ikkita gruppa bir-biri bilan qattiq 
kurash  olib  bordi:  bular-dan  biri  -  Konstantinopol  bilan  ittifoq  tuzish  tarafdori 
(«Rim  guruhi»),  ikkinchisi  -  mustaqil  siyosat  yuritish  va  rimlik  quldorlarni  yanada 
cheklash  tarafdori  («Got  guruhi»  yoki  «Eski  got  guruhi»)  edi.  Bu  janjallardan 
vizantiyaliklar  foydalandilar.  Imperator  YUstinian  I  zamonida  vizantiyaliklar 
ostgotlar  Italiyasini  istilo  etdilar  va  butun  Apennin  yarim  orolini  Vizantiyaga 
qo’shib  oldilar.  Lekin  Italiyani  Vizantiya  osonlik  bilan  bosib  olmadi.  Gotlar  urushi 
20  yildan  ortiq  davom  etdi.  Ostgotlar  o’zlarini  juda  qattiq  himoya  qildilar.  YAngi 
saylangai  ostgot  qiroli  Totila  (541-552)  Vizantiyaga  qarshi  kurashga,  ostgotlardan 
tashqari,  ezilgan  italiyaliklarning  bir  qismini  ham  tortdi.  Ostgotlar  qo’shiniga, 
ijtimoiy  chiqishi  kim  bo’lishiga  qaramay,  qullar  bilan  kolonlar  qabul  qilindi  qul  va 
kolonlar  shu  bilan  erkinlikka  chiqdi.  Avvaliga  Totila  muvaffaqiyat  qozonib  turdi. 
U  vizantiyaliklardan  Italiyaning  kattagina  qismini  qaytarib  olishga  muvaffaq 
bo’ldi.  U  flot  qurdi,  Sitsiliyani  va  O’rta  dengizdagi  yana  boshqa  orollarni  bosib 
oldi.  Biroq  Vizantiyadan  yetib  kelgan  yangi  qo’shinlar  ostgotlarni  mag’lubiyatga 
uchratdi  (552).  Vizantiyaliklar  Arianlik  IV  va  V  asrlarda  xristian  cherkovida  juda 
kupchilikki  tashkil  qilgan  bir  mazhab  bo’lib,  asosan  imperiyaning  sharqiy 
viloyatlarida,  shuningdek,  varvarlar  orasida  -  ostgotlar,  vestgotlar,  vandallar, 
burgundlar  va  boshqalar  orasida  keng  tarqalgan  edi.  Bu  mazhabga  asos  solgan 
kishi aleksandriyalik Ariy degan bir ruhoniy bo’lib, u, Iso xudo - xudo-padar emas, 
balki  xudo tomonidan yaratilgan,  deb targ’ib qilgan. 
Italiyani  555  yilda  batamom  bosib  oldi.  Ostgotlarning  deyarli  hammasi  qirib 
tashlandi.  Butun  Italiya  vayron  va  xarob  bo’ldi.  Teodorix  zamopida  qishloq 
xo’jaligi,  hunarmandlik  va  savdo  bir  oz  rivojlangan  edi,  bu  ham  vayronlik  solgan 
urush natijasida  yo’qqa chiqdi. 
Imperator  YUstinian  farmonlar  chiqarib,  Italiyada  ilgarigi  quldorlik  tuzumini 
tikladi.  Totilaning  qullar  va  kolonlar  to’g’risidagi  farmon  va  hukmlari  bekor 
qilindi. 
SHimoliy  Italiyaning  langobardlar  tomonidan  istilo  qilinishi.  Vizantiyaning 
Italiyada  hukmronlik  qilishi  uzoqqa  bormadi.  568  yilda  SHimoliy  Italiyaga  yangi 
varvarlar-langobardlar  bostirib  kirdilar.  Langobardlar  oldin  Elbaning  chap 
qirg’og’ida  yashagan  bo’lib,  svev  qabilalariga  qarindosh  edi.  Langobardlariing 

---

boshlig’i  qirol  Alboin  edi.  YAngi  davlatning  poytaxti  Paviya  shahri  bo’ldi. 
Italiyada  langobardlarning  nomi  shu  mahalgacha  ham  saqlanib  qolgan-hozirgi 
shimoliy  Italiya  Lombardiya deb ataladi. 
Langobardlar  istilosining  o’ziga  xos  bir  qancha  xususiyatlari  bor  edi. 
Birinchidan,  langobardlar  shimoliy  va  qisman  o’rta  Italiyani  batamom  ishg’ol 
qildilar,  mahall.iy  quldor  zodagonlar  bilan  hech  qanday  bitimga  kelmadilar.  Ular 
Apennid  yarim  oroliga  rimliklarning  federatlari  sifatida  emas,  balki  ularni  istilo 
qiluvchilar  sifatida  keldilar.  Ikkinchidan,  langobardlar  Rim  quldorlarining  juda 
ko’p  mol-mulkini  musodara  qildilar.  Masalan,  biz  yuqorida  ko’rib  o’tganimizdek, 
vestgotlar,  ostgotlar  yoki  burgundlar  yerning  uchdan  bir  yoki  uchdan  ikki  qismini 
musodara  qilgan  bo’lsalar,  langobardlar  esa  bunga  qoniqmay,  badavlat 
rimliklarning  pomestelarini  butunlay  tortib  oldilar.  Ko’pdan-ko’p  rimlik  quldorlar 
qulga  aylantirildi,  bir  qismi  oila  a’zolari  bilan  boshqa  mamlakatlarga  sotib 
yuborildi. 
Langobardlar 
istilosining 
uchinchi  xususiyati  ulardagi  ijtimoiy 
tuzumning  o’ziga  xos  xislatidan  kelib  chiqdi.  Langobardlar  Italiyaga  kelgan 
vaqtlarida  ularda  urug’chilik  aloqalari  birmuncha  mustahkam  edi.  Ularda  Rim 
madaniyatining  ta’siri  hali  juda  kuchsiz  edi.  Ularning  Italiyada  joylashuvining  o’zi 
ham  hali  xiyla  darajada urug’chilik tusida edi. Buni «fara» (yoki «fari») degan so’z 
ko’rsatib  turadi, bu so’z^langobardchasiga «urug’» degan ma’noni bildirib, hozirgi 
SHimoliy  va  Urta  Italiyadagi  jo’pchilik  shahar  va  qishloqlar  nomida  saqlanib 
kelmoqda.  Langobardlar  istilosi  natijasida  xiyla  katta  va  kuchli  varvar  qirolligi 
vujudga  keldi;  bu  qirollikda  juda ko’p dehqonlar va ancha erta tashkil topgan ko’p 
yerli,  kuchli  zodagonlar  bor  edi.  VII  asrda  langobard  zodagonlari  o’zlarining  eng 
nufuzli  vakillari  bo’lgan  gertsoglar  orqali  o’z  qirollari  bilan  qattiq  kurash  olib 
bordilar,  qirollar  esa  yer  magnatlariga  qarshi  shimoliy  Italiya  shaharlariga 
tayanishga  harakat  qildilar,  u  vaqtda  bu  shaharlar  iqtisodiy  jihatdan  hali  bir  qadar 
ahamiyatga  ega edi. 
Langobard  qirolligi  bilan  bir  vaqtda  Italiyada  VI-VII  asrlarda  yana  bir 
siyosiy  tashkilot  papalik  vujudga  keldi.  Italiyaga  langobardlar  kelgandan  keyin 
ham  rimlik  yepiskoplar-papalar  rasman  o’zlarini  SHarqiy  Rim  imperatorlarining 
oliy  hokimiyati  qo’l  ostida  deb  hisoblab  keldilar.  Haqiqatda  esa  Konstantinopolga 
bo’lgan  bu  qaramlik  kundan-kun  yo’qola  bordi.  Papalar  asta-sekin  O’rta 
Italiyaning  mustaqil  hukmdorlariga  aylana  boshladilar,  Rimning  va  Rim 
oblastinnng  ham  diniy,  ham  dunyoviy  hokimi  bo’lgan  birinchi  papa  Grigoriy  I 
(590-604)  bo’ldi.  Langobard  qirollari  keyincha  papa  oblastini  o’z-hokimiyatlariga 
bo’ysundirishga  harakat  qildilar,  lekin  bu  harakat  natija  bermadi.  Papalar  frank 
qirollaridan  iborat  ittifoqchilarga  ega  edilar.  VIII  asrning  yarmida  ular  shu  frank 
qirollarinipg  yordami  bilai  o’zlarining  papa  cherkovi  davlatini  uzil-kesil  tashkil 
etdilar,  bu  davlat  ham,  shunday  qilib,  ilgarigi  Rim  imperiyasining  o’ziga  xos  bir 
qoldig’i edi.