Buxoro davlat univеrsitеti filologiya fakultеti o`zbеk filologiyasi kafеdrasi qo`lyozma huquqida udk II bosqich magistranti Hojiyeva Nargiza Ulug’bekovnaning

Ikkinchi bob bo’yicha xulosa

Sintaksis tilning mustaqil atov birliklari bo‘lgan so‘zlarning o‘zaro birikib, nominativ birliklar (so‘z birikmalari) va maxsus shakllanib yoki birikib kommunikativ birliklar (gaplar) hosil qilish usul va qoidalari, ularning turlari va vazifalarini o`rganadi va o`rgatadi. Tilning bosh ijtimoiy vazifasi kishilar orasida kommunikatsiyani (aloqa-aralashuvni, fikr almashtirishni) ta`minlash bo`lgani bois sintaksisining o`rganish manbalaridan biri bo`lgan kommunikativ birlikda – gapda mohiyatan tilning barcha sath birliklari birgalikda, chambarchars bog‘lanishda ma’lum bir aniq moddiy shakl qabul qilgan holda voqelanadi. Demak, tilning bevosita yashashi va fikr almashish, aloqa-aralashuv vositasi bo‘lishi (kommunikativ vazifani bajarishi) sintaksis bilan uzviy bog`liq – tilning istagan tur va katta-kichiklikdagi birligining yashash, o`zini ko`rsatish va real voqelanish maydoni sintaksisdir.

Nutq uslublariga xos turli sintaktik vositalar, so’z birikmalari va gaplardagi sinonimiya, polisemiya, omonimiya hodisasi, so’z tartibi, ifoda maqsadiga va tuzilishiga ko’ra gap turlarining nutqda ishlatilishi, ko’chirma va o’zlashtirma gaplarning uslubiy xususiyatlari va boshqalar sintaktik uslubiyatning o’rganish obyektidir.
Gap bo’laklarining o’rni ularning gapda asosiy fikrni ifodalashiga qarab belgilanar ekan, bunda so’zlovchining maqsadi, nimaning birinchi o’ringa qo’yilishi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun, ham bu subyektiv tartibdir. Subyektiv tartib nutq uslublariga ko’ra turlicha bo’ladi.
Sodda gaplarning shaxsi umumlashgan gap turi hikmatli va pand-nasihat tarzida bo’lganligi uchun ham so’zlashuv uslubida keng ishlatiladi: Sekin yursang uzoq ketasan. Shaxsi noma`lum gaplarda ham gapning egasi qo’llanmaydi. Bunday gaplarning kesimi uchinchi shaxs shaklida bo’ladi. Lekin, shunga qaramay harakatning bajaruvchisi aniq bo’lmaydi. Shaxsi noma`lum gaplar ko’pincha badiiy va so’zlashuv nutqida ishlatiladi:
Badiiy nutqda shaxssiz gaplarning his-hayajon bildiruvchi turlari (xudo saqlasin, xudo k’orsatmasin!), shuningdek, kesimi kerak, lozim, mumkin kabi modal so’zlar bilan shakllangan ko’rinishlari ko’p ishlatiladi
Badiiy asarda yozuvchi narsa, voqea-hodisalarning nomini atash orqali kitobxonga estetik ta`sir qiladi va bunda nominativ birliklardan foydalanadi. Fikrning lo’nda, ixcham va ravon bo’lishida nominativ gaplar muhim uslubiy o’rin tutadi. Nominativ gaplar ilmiy va so’zlashuv uslubida ham qo’llanadi.