Buxoro davlat universiteti biologiya kafedrasi embriologiya va gistologiya

tuzilish sxemasi 
1-otalanish pardasi, 2-sariqlik pardasi, 3-donador qavat, 4-pektinli qavat, 5-ichki protoplazmatik 
qavat, 6-sariqlik (endoplazma), 7-donador (gastrogranulalar) iz, 8- tuxumdon sitoplazmasi tashqi 
yuzasi, 9-perivetillin bo‗shliq 
  Tuxum  hujayrasiga  spermatozoidning  bo‗yinchasi  bilan  birga  boshchasi 
kiradi.  Sitoplazmali  dumcha  odatda  tashqarida  qoladi,  moboda  tuxumga  o‗tgan 
taqdirda  ham  sitoplazmada  erib  ketadi.  Ba‘zi  bir  hayvonlarda,  masalan 
molyuskalarda, 
spermatozoid 
tuxum 
hujayrasiga 
butunicha 
kiradi. 
Spermatozoidning boshchasi kirishi bilan urug‗lanish qobiq hosil bo‗la boshlaydi. 
Sariqlik  qobiq  kortikal  qatlamdan  ko‗chadi  va  ular  oralig‗ida  perivitilin  deb 
ataluvchi bo‗shliq hosil bo‗lib, u suyulik bilan to‗lgandir. Buning ketidan kortikal 
granulalar  itarilib  chiqariladi.  Bu  granulalar  ichki  tomondan  sariqlik  qobiq  bilan 
birlashib  ketib,  chamasi  500  Aqalinlikdagi  urug‗lanish  qobiqni  hosil  qiladi.  Bu 
qobiqning  hosil  bo‗lishiga  to‗sinlik  qiluvchi  omillar  (mochevinaning  ishtirok 
etishi,  kalsiyning  yo‗qligi...)  polispermiyga  tuxum  hujayrasiga  bir  necha 
spermatozoidlarning  kirishiga  sabab  bo‗ladi.  Tuxum  ichida  spermatozoidning 
boshchasi  avval  o‗zining  oldingi  qismi  bilan  urg‗ochilik  yadrosi  tomonga  qarab 

---

siljiydi,  so‗ngra  u  yadroga  hujayra  markazining  nurlari  paydo  bo‗layotgan 
bo‗yinchasi bilan buriladi. Tuxum ichida  harakat qilishiga qarab erkaklik yadrosi 
g‗oyat o‗zgaradi: u asta-sekin shishadi va kattalashadi, uning xromatini yumshaydi 
va u guj holatdan strukturasi aniq ifodalangan tipik yadroga aylanadi.  
Erkaklik 
va 
urg‗ochilik  yadrolarining  qo‗shilib  ketishi  natijasida 
maydalanuvchi yadrosi hosil bo‗ladi, bu mitotic bo‗lina boshlaydi. Urug‗lanishdan 
keyin yo‗llovchi tanachalar ajralib chiqadigan bo‗lsa, erkaklik yadrosi urg‗ochilik 
yadrosiga  qarab  faqat  yyetilishning  bo‗linishi  tugagandan  so‗ng  siljib  boradi  (16-
rasm).  Otalanish  vaqtida  tuxumning  fizik  va  fiziologik  xossalari  o‗zgaradi,  uning 
o‗tkazuvchanligi  ortadi:  unda  aminokislotalar  almashinuvi  keskin  o‗zgaradi: 
sitoplazma  fermentlarining  jadalligi  oshadi.  Bu  o‗zgarishlarning  hammasi, 
urug‗lanishi  jinsiy  hujayrada  anchagina  past  darajada  bo‗lgan  moddalar 
almashinuvining keskin ko‗tarilishiga olib kelishini ko‗rsatdi.  Otalanishdan  so‗ng 
nafas  olish  keskin  ko‗tariladi,  degan  ilgari  mavjud  bo‗lgan  tasavvurlar  uncha 
to‗g‗ri  bo‗lib  chiqmadi:  urug‗lanish nafas  olishga  bir xilda  ta‘sir ko‗rsatmaydi: u 
bir xil tuxumlarda  (assidiya)  nafas  olishning kuchayishini,  boshqalarida  aksincha, 
kamayishini   keltirib chiqaradi.  
       Baqani  urug‗lanmagan  va  urug‗langan  tuxumlarining  kislorod  talab 
qilishida  muhim  fakrlar  bo‗lishi  umuman  aniqlanmagan.  Bu  masalani  bir  qator 
dengiz  umurtqasiz  hayvonlarida  tekshirish,  urug‗lanishning  nafas  olishga  har  xil 
ta‘sir qilishiga urug‗lanmagan tuxumlarning nafas olishidagi katta tafovutlar sabab 
bo‗lishini  ko‗rsatadi.  Urug‗lanishdan  so‗ng  tuxumlarda  hajm  birligida  kislorod 
talab  etish  deyarli  bir  xil  bo‗ladi.  Ehtimol  tuxumlar  kislorod  talab  etgan  hollarda 
esa aksincha kamayib ketadi. Binobarin, otalanishni nafas olishni tartibga soluvchi 
jarayon deb qarash mumkin. 
Odamda urug‗lanish ichki bo‗ladi. U tuxum yo‗lida 
sodir bo‗ladi. 
Spermatozoidlar bachadonning kuchsiz ishqoriy  muhitga tushib, harakatchan 
bo‗lib  qoladi  va  uning  bo‗shlig‗ida  shilimshiq  oqimiga  qarama-qarshi  holda  faol 
harakatlantirib tuxum yo‗liga ko‗chadi. 
 
 
 

---