Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

 
8.4.Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishi.  
Kredit-
qiymatning  harakati  bo`lib  pul  va  tavar  ko`rinishidagi 
mablag’larni  qaytarib  berishlilik,  muddatlilik  va  foiz  to`lashlilik 
asosida berish natijasida  yuzaga keladi. 
  Kredit  orqali  jamiyatimizda  quyidagi  ijobiy  natijalarga  erishish 
mumkin: 
 
birinchidan
,  fondlar  aylanishi  jarayonida  chetga  chiqib,  bo`sh 
qolgan mablag’larning harakatsiz turib qolishining oldi olinadi; 
ikkinchidan, 
takror  ishlab  chiqarishni  keng  doirada  uzluksiz 
davom ettirishga imkoniyat yaratiladi. 
Kreditning  vujudga  kelishi  reallikka  aylanishi  uchun  muayyan 
sharoitlar  bo`lishi  zarur.  SHu  masala  bo`yicha  ba`zi  iqtisodiy 
adabiyotlarda  keltirilgan  fikrlarni  tahlil  qilib,  iqtisodchilar  tomonidan 
kredit  yuzaga  kelishining  quyidagi  shartlariga  ko`proq  e`tibor 
berilganini  ko`rsatib  o`tish  mumkin.  Kredit  munosabati  bo`lishi 
uchun: 
 
birinchidan, 
kredit  munosabati  ishtirokchilari  –  qarz  beruvchi 
va  qarz  oluvchi  –  huquqiy  jihatdan  mustaqil  sub`ekt  bo`lishi  kerak. 
Mustaqil  sub`ekt  sifatida  har  ikkala  tomon  birbiri  bilan  o`zaro 
aloqalardan  kelib  chiquvchi  majburiyatlarni  bajarishini  moddiy 
jihatdan  kafolatlay  olishi  kerak.  Majburiyatlarni  bajara  olish 
qobiliyatini  hisobga  olgan  holda  mustaqil  huquqiy  sub`ekt  sifatida 
tomonlar iqtisodiy munosabatga kirishishlari kerak.  
 
ikkinchidan, 
qarz beruvchi va qarz oluvchi manfaatlari birbiriga 
mos  tushgan  taqdirdagina  kredit  zaruriyatga  aylanadi.  Bu  manfaatlar, 
avvalambor,  ob`ektiv  jarayonlar,  o`zaro  manfaatlarni  taqozo  etuvchi 
aniq vaziyat bilan bog’liq. 
  Kreditor(qarz  beruvchi)  tomonidan  pul  mablag’larini  qarzga 
berish  bo`yicha,  qarz  oluvchi  tomonidan  esa  shu  mablag’larni  olish 
bo`yicha qiziqish tug’ilgan taqdirdagina kredit munosabatlari vujudga 
keladi. 
  Kreditning  vujudga  kelishi  kredit  munosabatlari  ishtirokchilari 
manfaatlarining  yo`nalishiga  bog’liq.  Tomonlar  manfaatlarining  mos 
kelishi  kredit  shartnomasi  tuzilishini  ta`minlaydi.  Lekin  kredit 

---

159 
 
munosabatlari ishtirokchilari manfaati nafaqat vaqt va makon jihatdan, 
shuningdek,  sifat  jihatdan  ham  mos  tushgan  taqdirdagina  bu 
munosabatlar  reallikka  aylanadi.  SHu  bilan  birga,  kreditning  bu 
muhim  sifatlari  kredit  munosabatlari  sodir  bo`lishining  asosiy  sababi 
bo`lolmaydi. Kredit vujudga kelishi uchun, yuqorida aytilgandek, aniq 
bir iqtisodiy  asos   fondlarning doiraviy aylanishi va shunga o`xshash 
boshqa aniq sharoitlar bo`lishi zarur. Faqatgina ana shu ta`sir etuvchi 
omillar  bo`lgan  taqdirdagina  kreditning  vujudga  kelishi  reallikka 
aylanadi.  
  Ba`zi  iqtisodiy  adabiyotlarda  kreditning  zarurligi  xususida  bir 
necha  boshqa  fikrlar  ham  uchraydi.  Masalan,  kredit  korxonalar 
faoliyatini  nazorat  qilishni  amalga  oshirish  uchun  zarur,  deb 
ta`kidlanadi.  Agar  bu  fikr  to`g’ri  deb  qaraydigan  bo`lsak,  kreditning 
zarurligi faqat kreditor uchun tushunarli bo`ladi, chunki u qarz berish 
orqali qarz oluvchi faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo`ladi.  
  Bunday  sharoitda  kreditning  chegarasi  ishlab  chiqarish 
fondlarining  doiraviy  aylanishiga  asoslangan  ob`ektiv  jarayonlarga 
emas,  balki  bankning  kredit  operatsiyalari  orqali  qarz  oluvchining 
faoliyatini nazorat qilish istagiga bog’liq bo`lib qoladi. 
  Bu  mulohazalardan  kelib  chiqqan  holda  xulosa  qilib  aytish 
mumkinki
, 
kreditning  ob`ektiv  zarurligi  takror  ishlab  chiqarish 
jarayonida 
fondlarning 
doiraviy 
aylanishi 
qonuniyatlariga 
asoslangandir.  
  Kreditga  zarurat  tug’ilganda  quyidagi  manbalardagi  bo`sh 
mablag’lardan  kredit  resurslar  sifatida  foydalanish  mumkin.  Bu 
manbalar asosan quyidagilardir: 
➢
 
asosiy  fondlarni  tiklash,  kapital  ta`mirlash  uchun  ajratiladigan 
amortizatsiya sifatidagi pul mablag’lari; 
➢
 
tovarlarni  sotish  va  yangi  moddiy  resurslarni  sotib  olish 
vaqtlarining  birbiriga  mos  kelmaganligi  tufayli  yuzaga  kelgan  bo`sh 
pul mablag’lari;
 
➢
 
tovarlar  realizatsiyasidan  tushgan  tushum  bilan  ish  haqini 
to`lash vaqtlari orasida vaqtincha bo`sh turib qolgan pul mablag’lari;
 
➢
 
kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarish  jarayonida  yig’iladigan 
va kapitallashtirish uchun mo`ljallangan qo`shimcha mablag’lar;