Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

13-MODUL. MARKAZIY BANK VA UNING 
FUNKSIYALARI 
 
13.1. Markaziy bankning tashkiliy tuzilishi.  
13.2.  Markaziy  bank  faoliyatining  maqsadi    va  vazifalari. 
Markaziy bankning tashkiliy to`zilishi. 
13.3.  Markaziy  bankning  funktsiyalari:  emission  funktsiya; 
“banklarning banki” funktsiyasi. 
13.4.  Markaziy  bankning  “davlatning  banki”  funktsiyasi; 
rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish funktsiyasi. 
 
 
13.1. Markaziy bankning tashkiliy tuzilishi.  
 
Odatda Markaziy bank - bu davlat balki, masalan, Angliya banki, 
Frantsiya  banki,  Buides  bank,  YAponiya  banki,  SHvetsariya  milliy 
banki, Finlyandiya banki va boshqa  yagona banklardan tashkil topadi. 
Biroq,  AKSH Markaziy bank 12 xududiy Federal  banklardan, ya`ni 
federal  zaxira  tizimi  (FRS)  boshqaruv    kengash  tomonidan 
boshqariladigan bulimlardan iboratdir. 
Markaziy bank kapitaliga bo`lgan mulk shakliga ko`ra ular Davlat 
(kapital  davlatga  tegishli)  aktsioner  va  aralash  kapitalli  turlariga 
bo`linadi. 
Ba`zi 
Markaziy 
banklar 
Davlat 
banklari 
ko`rinishlarida 
shakllanadilar.  Ularga  Nemis  Federal  Banki  (Germaniya  Bundes 
banki).  1957  yilda  Rexs  bankning  davomchisi  (1975  yilda  paydo 
bo`lgan  )  sifatida  shakllandi.  Ba`zi  Markaziy  banklar-  oldin  xususiy 
bank  masalan,  Angliya  banki  (  1694  ),  Frantsiya  banklari      (1800y.) 
sifatida keyinchalik esa milliylashtirilib davlat bankiga aylantirilgan. 
Aktsioner  turidagi  Markaziy  bank  qatoriga  AKSH  FRT  (Federal 
Rezerv  tizimi)  kiritish  mumkin.  FRS  1913  yildagi  Federal  Rezerv 
asosida  paydo  bo`lgan  aralash  turdagi  Markaziy  banklar  jumlasiga 
kapitalida  davlat,  aktsioner  va  xususiy  va  kapital  ishtirok  etgan 
banklar  kiradi.  Bu  guruxlar  qatoriga  kiruvchi  YAponiya  banklar 
(1882y.)  misol  kilinib  keltirilishi  mumkin.  Qonun  buyicha  1942yilda  
55% ustav kapitali davlatga tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda  
Markaziy  bank  xukukiy  me`yorlarini  tartibga  soluvchi,  aniklovchi 

---

223 
 
(belgilovchi)  qonunlar  mavjuddir.  Turli  mamlakatlarda  Markaziy 
banklarga      turli  funktsiyalarni  belgilab  berilishi  mumkin.  Lekin  
Markaziy  bank  doimo  Davlat  va  bank  belgilarini  o`zida 
mujassamlashtirilgan o`zida Davlatning tartibga soluvchi organi bo`lib 
qoladi. 
Mamlakatning  Markaziy  Banki  -  shu  davlat  bank  tizimining 
asosiy    qismi  bo`lib  xisoblanadi.  Markaziy  bank-  birinchi  o`rinda 
davlat  va  iktisodiyot  urtasida  vositachi  bo`lib  xizmat  kiladi.  Ammo 
Markaziy bank o`z oldiga foyda olishni maqsad qilib ko`ymaydi. 
Markaziy  bankning  asosiy  maqsadi  bo`lib  milliy  valyuta  kursini 
barqaror  holatda  saqlash  va  shu  orqali  mamlakat  hududida  baholar 
barqarorligini ta`minlash hisoblanadi.
1
 
Bugungi kunda har qanday davlatning moliya-kredit tizimida eng 
asosiy  va  muhim  o`rinni  rasmiy  pul-kredit  siyosatini  yurgizuvchi  - 
Markaziy  bank  egallaydi.  O`znavbatida  pul-kredit  siyosati  byudjet 
siyosati  bilan  birgalikda  iqtisodiyotni  butun  mamlakat  miqyosida 
tartibga solishning asosi bo`lib hisoblanadi. 
Banklar  paydo  bulishining  boshlangich  davrlarida  ular  markaziy 
emissiya  yoki  tijorat  banklari  tariqasida  yuzaga  kelgan  emas,  ya`ni 
ular      o`rtasida      xozirgidek      bo`linish      bulmagan.      Bank      ishi 
ivojlanishining birinchi bosqichlarida rivojlantan mamlakatlarda ijorat 
banklari  kapitallarni  yig’ish  maksadida  muomalaga  banknotalar 
chiqarganlar.  Banklarning  yiriklashuvi,  bank  ishining  rivojlanishi 
natijasida  banknotalarni  muomalaga  chikarish  yirik  tijorat  banklar 
qo`liga o`ta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. 
Bu  bank  milliy  yoki  emission  bank  keyinchalik  Markaziy  bank  deb 
atalgan.  Markaziy  bank  ya`ni  kredit  tizimini  boshqarib  turuvchi, 
barcha  banklar  faoliyatini  nazorat  qilib  turuvchi  kredit  instituta 
sifatida namoyon bo`ladi. 
Jaxon  amaliyotida  Markaziy  banklar  vujudga  kelishining  ikki 
asosiy yo`li mavjud
.
 
Birinchi  yo`l  -  bu  uzok  davr  davomida  tijorat  banklarining 
rivojlanishi  natijasida,  ularni  milliylashtirish  yo`li
 
bilan  Markaziy 
banklarning  tatkil  tsilinishi.  Bunga  misol  kilib  Angliya  bankini 
1844yil,  Frantsiya  bankini  1848  yil,  Ispaniya  banki  1874  yil, 
                                                           
1
 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисидаги Қонун. Тошкент, 1995 йил, 21 
декабрь.
 

---

224 
 
Germaniya  Reyxsbanki  -  1875  yil,  Italiyada  1893  yilda,  Ispaniyada 
1874  yilda  mavjud  banklarning  emission  markaz  sifatida  faoliyat 
ko`rsatishga moslashganligini keltirish mumkin. 
Ikkinchi  yo`l  -  tashkil  kilingadayok  Markaziy  bank  -emission 
markaz sifatida kabul qilingan banklar. Bunday banklarga AKSHning 
Federal  banklari,  1913  yillarda    kupgina  Lotin  Amerika 
mamlakatlarda tashkil kilingan banklar, Avstriya banki va boshqalarni 
misol keltirish mumkin. 
AKSHda  Markaziy  bank  funktsiyasinm  12  federal  rezerv 
bankdan iborat Federal Rezerv tizimi bajaradi. Federal rezerv banklar 
aktsioner  banklar  bo`lib,  bu  banklarning  aktsionerlari  sifatida  milliy 
tijorat  banklari  faoliyat  ko`rsatadi.  Tijorat  banklar  aktsioner  sifatida 
dividend olishadi. Dividend miqdori 6% dan oshmasligi kerak 
Markaziy  banklar  ijrochi  tashkilotlar  ta`sirisiz,  o`z  faoliyatini 
olib borishlari kerak 
Jaxonda  o`z  faoliyatini  olib  borishda  eng  mustakil  bo`lgan 
banklardan  biri  bu  Nemis  Federal  banki  -  Bundes  bank  zxisoblanadi. 
Ba`zi  bir  davlatlarda  Markaziy  bank  parlamentga  xisobot  beradi- 
Ko`pgina hollarda Markaziy banklar o`z faoliyatida mustaqil bo`lsada, 
shu bilan birga davlat banki xisoblanadi: