Buxoro davlat univeriteti

II-Bob. Xattva Manu qonunlari bo'yicha Xetti va Qadimgi 

Hindiston qulchiligi 

2.1. Xett qonunlariga binoan qulchilik masalalari.

 

To'rt  tomoni  tong  tizmalari  bilan  o'ralgan  Kichik  Osiyo  hududida 

shakllangan    Xetti  davlati,  hech  qachon  barqaror  hududga  ega  bo'lmagan. 

Xetti  ko'chmanchi  chorvadorlar  davlati  bo'lib,  hududi  goh  kengayib,  goh 

torayib turgan. Xetti atamasi manbalarda “kumush” degan ma'noni anglatgan. 

Arman  tog'ligiga  tutashgan  bu  davlat  balandligi  ming  metr  bo'lgan  tog'lar 

bilan  o'ralgan.  Bu  tog'lik  o'z  tipiga    ko'ra  xuddi  Sharqiy  Turkiston  va  Eron 

yassi tog'liklarini eslatadi. Kichik Osiyo uch tomonidan qora , marmar, Egey 

va  O'rta  yer  dengizlari  bilan  o'rab  olingan  yarim  orol  va  muhim    savdo 

yo'llari  ustida    joylashgan.  Uni  Shimoliy  G'arbda  Bosfor  va  Dardanel` 

bo'g'ozlari  Yevropadan  ajratib  turardi.  Yarim  orol  shimoliy    Pont,  Tavr  va 

Antitavr tog'lari o'lkasi hamdir. Yarim orol qulay geografik o'ringa ega bo'lib 

u yerda juda qadim zamonlardan beri aholi yashab kelgan.  Bu yerda xattlar 

(protokettlar)  va  ulaning  ota-bobolari,  huningdek,  kashklar,  xurritlar, 

keyinchalik  eroniylar  va  yunonlar  yashagan

41

  .  Aholining  asosiy  qismini 

xettlar tashkil etgan. Ular asosan yarim orolning markaziy va sharqiy qismida 

yashaganlar.  Xettlarning  kelib    chiqishi  haqida    tarix  fanida  turli-tuman 

fikrlar  mavjud.  Ba'zi  olimlar  ularni  Kavkazdan  kirib  kelganlar  desalar, 

boshqalari g'arbdan Yevropaga kelishgan dnydilar. Ayrim  olimlar esa ularni 

mahalliy aholining qadimgi ajdodlari deb hisoblaydilar. Qadim zamondayoq 

Kichik  Osiyoda  Troya,  Lidiya,  Frigiya,  Xett  kabi  davlatlar  bo'lgan.  Bular 

orasida  Xett  podsholigi    qudratli  davlat  bo'lgan.  Qadimgi  Xett  podsholigi 

eramizdan avvalgi XVIII-XVI  asrlarda xukum suradi.  Xett davlatining uzul-

kesil  tashkil  topishi  Lobarna  (1680-1650)  davriga  to'g'ri  keladi.  U 

                                                           

41

Qadimgi dunyo tarixi, …II-bo`lim-B.53. 

---

37 

 

mamlakatning ko'p joylarini birlashtirib Qora dengiz soxillarigacha mamlakat 

tarkibiga  qo'shib  oladi  (va  markaz  podsho  kuchli  davlat  beradi.  Biroq  davla 

siyosiy asosga ega bo'lmaganligi tufayli parchalanadi). Telepin davrida  Xett 

podsholigi o'zini bir oz tiklab olgan

42

 .  

Xett  davlatidan  bizgacha  bir  qator  yozma  manbalar  saqlanib  qolgan.  

Ularda  yilqichilik  xo'jaligida  muhim  rol`  o'ynaganligi,  yilqi  uyurlari  yil 

davomida  sotish  uchun    qo'shni  davlatlarga  haydab  sotilganligi  haqida 

ma'lumotlar  keltirildi.  Hatto,    yaratilgan  asarlarning  mualiflari  ham  mavjud 

bo'lib, masalan Kuimishning “yilqichilik haqida”, Kellning “xudolar kurashi 

to'g'risida”  nomli  asarlari  bor.  Xett  xatida  yozilgan  ushbu  asarlar,  ushbu 

davlat ijtimoiy- iqtisodiy hayoti haqida ma'lumotlar beradi. Xett “ming xudoli 

davlat”  “kumush  davlat”  deb  nom  olgan.    Shuningdek  mil.av.1296-1280 

yillarda  O'rta  dengiz  bo'yida  xukumronlik  qilish  uchun  qudratli  Misr  bilan 

ayovsiz  janglar  olib  bordi.  Uning poytaxti  Xettusa    shaxrida  bo'lib  Xettusi I 

(1680-1625). Labarka (1680-1650), Mursili I, Mursili II kabi podsholari o'tib, 

ushbu  podsholarni    quyoshim  deyishgan.  Ko'klam  mabudasi    Tempik 

momaqaldiroq xudosi teshuba kabi  xudolari bo'lgan. Bu davlatning birinchi 

raqamli  raqibi  Ossuriya  edi.    Bu  manbalarni  biz  Xett  yozuvlarining    o'qib 

chiqilishi  Xett  davlati  tarixini    xujjatli  manbalar  asosida  o'rganishga  imkon 

beradi.  Manbalar  orasida  eramizdan  avvalgi  XIV  asrga  oid  Xett  qonunlari  

to'plami alohida  ahamiyatga ega bo'lib, Xett davlatining xo'jalik  va ijtimoiy  

tuzumi  haqidagi  ma'lumotlar  to'plamda  aniq  ifodalangan  va  bayon  qilingan. 

Bu kodeks uzoq  yillar davomida,  tuzilgan va ikki qismdan iborat. Yer in'om  

qilinganlik  to'g'risidashi  xujjatar  va  kadastra  yozuvlari  Xett  mamlakatning 

iqtisodiyoti  to'g'risidagi  boy    ma'lumotlar  beradi

43

.    Podsholardan  qolgan 

yozuvlar,  masalan:  Anitta,  “telepin  yozuvlari”  va  Murshil`  II  ning 

                                                           

42

Fomchenko A.P. Qadimgi dunyo tarixidan metodik qo`llanma. B.33. 

43

Хеттские законы Хрестоматия. С.309. 

---

38 

 

solnomalari,  Xett  davlatining  tashqi  siyosati  tarixni  o'rganish  uchun  g'oyat 

katta  ahamiyatga  ega.  Xett  podsholarining  qo'shni  davlatlar  va  

qirolliklaribilan  tuzgan  bitimlari  o'sha  vaqtdagi  xalqaro  munosabatlar 

to'g'risida  ma'lumot  beradi.  Qadimgi  Sharqning  boshqa  qabilalari  kabi  Xett 

qabilalari  ham  patriarxal    urug'chilik  tuzumidan  quldorlik  tuzumiga  o'tish 

davrida,  ya'ni  vujudga  kelayotgan  quldorlik  jamiyati  bosqichida  qishloq  

jamoasining  ildizi  ham  mustaxkam  bo'lgan  va  urug'chilik  tuzumining  

sarqitlari  saqlanib  turgan  bir  davrda  jaxon  tarixi  maydoni  sahnasiga 

chiqadilar

44

. Urug'chilik tuzumining sarqitlari bu yerda, Old Osiyoning uzoq 

o'lkasida  mustaxkam  bo'lgan.  Masalan  bir  Xett  xujjatida  aybdorga  “Qon 

egasi ya'ni xundor tomonidan beriladigan jazo qotillik uchun beriladi”. “Qon 

jazosi berish ishi shunday qilinadi:  

Kimki  qonli  jinoyat  qilsa,  uni  qon  egasi  nima  desa  o'shanday  qilish 

kerak. Masalan, agar u o'lishi keak desa, u vaqtda u o'lsin: agar u  aytsaki, “u 

jarima  to'lashi  kerak”  desa.  U  vaqtda  u  jarima  to'lasin podsho  esa  bu  yerda 

hech  narsa  qilishi  kerak  emas

45

.  Yuqoridagi  qonun-moddasidan  ko'rinib 

turibdiki,  qonunni  buzganlarning  joniga  podshoh  ham  oro  kirilmagan.  Bir 

qancha  xujjatlar  Xett  mamlakatida  quldorlik  munosabatlarining  qatorida  

paydo bo'lganligi va qanday rivojlanganligini ko'rsatadi. Urushlar va savdoni 

sotishning rivojlanishi quldorlikning taraqqiy qilishiga ayniqsa, katta yordam 

bergan va  asosiy  turtish bo'lgan. Savdoning o'sishi birovlaning xonavayron 

bo'lishi hisobiga, boshqalarning esa boyishiga imkon bergan. Shuning uchun 

tabiiyki  quldorlik  Ossuriyalik  savdogarlar  tomonidan  Kappadokiyada  barpo 

etilgan savdo koloniyalarida ayniqsa, keng rivoj topgan edi. Yozuvlarda erkin 

kishilar  odatda  xettdagi  qullarga  qarama-qarshi  qilib  qo'yiladiki,  extmol  bu 

qulllar  yerli    xett  aholidan  bo'lsa  kerak.  Xettlar  juda  keng  rivojlangan 

                                                           

44

Qadimgi Sharq tarixi.B.379. 

45

O`sha adabiyot. B.390. 

---

39 

 

qarzdorlik  asoratiga  tushib  borishlari  tufayli  qullarning  ahvoliga    tushib 

qolganlar. Qarzdorlik tegishli xujjat yozuvining qonunlariga ko'ra  qarzni o'z 

vaqtida  to'lamagan  qarzdor  qulga  aylantirilgan.  Ganish  rayonida  (xozirgi 

kichik  osiyo)    topilgan  boshqa  qarzdolik  xujjatlariga  binoan,  qarzdorning 

oilasi    qarz  yuzasidan  beriladigan  foizlani  qarz  beruvchining  uyida  ishlab,  

to'lashi  kerak  bo'lgan.Qarzdorlikka  oid  bu  operatsiyalarning  xammasini 

Ganish xokimi tasdiqlashi kerak edi

46

. Ganish xokimi xamma vaqt Ossuriya 

savdogarlari    va  quldorlarining  manfaatlarini    himoya  qilganlar  va  shuning 

uchun qarzni to'lay olmagan qarzdorlarni hamda ularning butun oila a'zolarini 

qarz  beruvchilar  ixtiyoriga  topshirgan.  Tabiiyki,  yerli  Xett  axolisi  ularni 

qattiq  espluatattsiya  qilgan,  kelgindi  ossuriyaliklar  savdogarlaga  nafrat  ko'zi 

bilan  qaragan  shuning  uchun  xam  ular  o'rtasida  to'qnashuvlar  bo'lganligi 

ehtimolga juda yaqindir. Mahalliy yerli Xett aholisining siquvi tufayli  bo'lsa 

kerak.  Ossuriyalik  savdogarlar  Akkad  mamlakatining  qudratli  podshosi 

Sragon  I  ga  yordam  so'rab  murojaat  qilganlar

47

  .  Sargon  I  Androdning  eng 

urushqoq podsholaridan biri bo'lib, “meshqopchi maqomini”  olgandi. Biroq 

qulchilikning eng muhim manbai urushlar bo'lgan, ya'ni qarzdorlik asoratiga  

tushib  qulga  aylanishdan  qo'rqqanlar  harbiy  harakatlarga  jalb  qilingan  va 

ularning  ko'plari  urushlada    qul  bo'lgan.  Xett  podsholari    bir  qator  qo'shni 

qabila    va  xalqlar  bilan  utassil  ayovsiz,  shavqatsiz  va  qattiq    urush  olib 

borganlar.  Bu  urushlarning  hammasi  ham  talovchilar  urushlari  bo'lgan.  

urushlardan ko'zlangan asosiy maqsadlardan biri asirlar olish bo'lib,  asirlarni 

odatda  doimo  qo'lga    aylantirganlar,  Xett  podsholari,  faqat  slavyan 

qabilalarida  asirga  olinganlar  o'z  yerlariga  qaytib  ketishlari  yohud,  uy-joy 

qilib  o'zlari  bilan  yonma-yon  yashashga  ruxsat  berish  odobi  bo'lganligi 

manbalarda  o'z  aksini  topgan.    O'zlarining  qadimiy    yozuvlarida  zafarli 

                                                           

46

V.A. Avdiyev. Qadimgisharqtarixi.B.392. 

47

FomchenkoA.P. Qadimgidunyotarixidanmetodikqo`llanma.B.33. 

---

40 

 

chiqqan harbiy urushlar natijasida yengilgan mamlakatdan juda ko'p asir olib 

kelganliklari  to'g'risida    mag'rurlik  bilan  gapiradilar.  Xett  podshosi  Murshil` 

II  o'zining  solnomalarida    bunday  deydi:  “Men  Tegaynarisha”  mamlakatiga  

xujum qildim. ...Unga to'satdan bostirib kirib undan asrlar , mollar, o'lponlar 

va  qullar    oldim.  Men  ularni  o'ziga  o'lja  qilib  olib  keldim.  Tegaynareshsha 

mamlakatiga esa o't qo'ydim. Ertasiga  ertalab men Tegaynareshshaga qaytib 

keldim va Axrisha shaxriga o't qo'ydim. Asirlar bilan birga men ko'plab mol 

va  qo'ylar  o'lja  oldim”.  Ko'pincha  podsholar  o'z  yozma  manbalarida 

hayvonlar bilan asirlarni birdek nomda tilga oladilar

48

.   

Qulga  aylantirilgan  har  bir  asirlardan  Xett  davlatini  chorvachilik  va 

dexkonchilik  xo'jalik  hayotida  keng  foydalanilgan.  Xett  podsholari  qulga 

aylantirilgan bu harbiy asirlarni qo'shni mamlakatlarga qochib ketmasliklarini 

qattiq  ta'minlaganlar.  Xett  podsholari  o'rtasida  maxsus  shartnomalar 

bo'lgankim,  unga  binoan  qochgan  qul  o'z  egasiga  qaytarilishi  albatta  shart 

bo'lgan.  Xett  qonunlarining  birinchi  qism  §-22  moddasida  :  agar  qul 

qochsakim  uni  xo'jayniga  keltirib  bersa  unga  oyoq  kiyim  berish  kerak,  

uzoqroq  daryogacha  tutib  kelsa  ikkinchi  sikl  (50gramm)  kumush,  agar 

daryoni u yoqasidan tutsa ya'ni uzoq masofadan 3 sikl kumush tutgan kishiga   

berishi kerak. Yoki agar qul qochib luviyagacha borsa (olis viloyat) qulni kim 

tutib  xo'jayiniga  bersa,  xo'jayin  60  sikl  kumush  berishi  ,  mabodo  qul 

dushman tomoniga qochma unga tutgan kishining o'ziga qul qolishi kerak 

49

.  

Yana qulchilik qonunlariga murojaat qilaylik qonunlarning 1-kismi §24 

moddasi:  agar  qul  yoki  cho'ri  o'z  xo'jayinidan  qochsa  biror  kishining  o'z 

joyiga  borib  yashirinsa  xo'jayin  uni  xo'jayin  topsa.unda  erkak  qul  uchun  bir 

oyda  12  sikl  kumush  ayol  qul  u  uchun  esa  bir  oyda  6  sikl  kumush  berishi 

kerak. Demak, qochgan qullar qonun orqali sud qilingan. Xett qonunlari Xett 

                                                           

48

V.A. Avdiyev. Qadimgisharqtarixi.B.393. 

49

Хеттские законы. Хрестоматия. С.312. 

---

41 

 

davlatida  qullar  mexnati  qanday  ekpulatatsiya  qilinganligini  ravshan 

ifodalanganligiga guvox bo'lindi. Qonun tuzuvchi xamma vaqt quldorlarning 

manfaatlarini  ximoya  qilishga  aloxida  etibor  beradi.Qonunlarda  o'g'rilik 

qilganlik  va  o't  qo'yganlik  uchun  qullarga  shavqatsiz  va  qattiq  jazolar  

belgilangan  qonunlarning.  1-  qis  §35  moddasida:Agar  qul  birovning  uyga  

o'g'rilikka tushsa, buning uchun u aniq tavon ya'ni 6 sikl` kumush kerak. 

Qulning yana burun va quloqlari kesiladi. 1-qism § 99 moddasida agar 

qul  o't  qo'yishda  ayblangan  bo'lsa  xam  xuddi  shunday  og'ir  va  qattik  tan 

jazosi berilgan, keyin esa uni xujayiniga topshirsin, deb ko'rsatilgan

50

.  

Qonun  moddalari  qullarni  ekspluatatsiya  qilishning  juda  qattiq 

ko'rinishlari  bo'lganligidan  darak  beradi,  qullar  18-20  soatgacha  ishlatilib, 

ular mavjud tartiblarni buzsa, ish tashlarga sanalgan, bu esa qullarning qattiq 

noroziligiga sabab xam bo'lgan. Xett qonunlari qullarning o'ldirilishiga faqat 

uning egasiga yetkazilgan moddiy zarar  deb qaralgan. 1-qism § 1 moddasida 

:  Agar  kim  qulni  o'ldirsa,  aybdor  bo'lgan  kishi  uni  kumush,  shuningdek, 

erkak yoki ayol quldan ikki nafarini berishi kerak, deb aytilgan. Yoki 1-qism 

§  11  moddasida  “Agar  kimda  kim  qul  yoki  cho'rini  qo'lini  yoki  oyog'ini 

sindirsa 10 sikl kumush to'lashi kerak” 1-qism § 14 moddasida. Agar kimda-

kim  qul  yoki  cho'rining  burnini  tishlasa  u  3  (30.15  minut)  sikl    kumush 

to'lashi kerak deb yozilgan

51

.   

Xett  qulchiligi  qonunlarida  qo'pol  munosabat  bo'lgan  erini  kimlarga 

qamchigina  belgilangan.1-qism  §  16-moddasida:  Mabodo  kimda-  kim  qul 

yoki  cho'rining  qulog'ini  uzsa  u  3  (6)  sikl  kumush  berishi  shart.  Demak  bu 

qonunlardagi  mazkur  moddadan  ko'rinib  turibdiki,  qullarning  barchasi 

xo'jayining  buyumi  bo'lib,  ularga  shikast  yetsa,  albatta,  to'lovlar  to'langan. 

                                                           

50

Хеттские законы. Хрестоматия. Б.313. 

51

O`sha adabiyot.B.319. 

---

42 

 

Bular  qonun  orqali  mustahkamab  qo'yilganligi  xo'jayin  va    amaldorlar  

manfaatiga  yo'naltirilgan.  

Xett  davlatida    qullarning  mehnatidan  juda  keng  foydalanilgan. 

Istilochilik  siyosati  avjiga  chiqqan  davrlar  bosqincilik  urushlar  natijasida 

mamlakatdagi viloyatlarda  ko`p  miqdorda qullar yig`iladi. Xett kodeksining 

yana  bir    moddasiga  ko`ra  armiya  xizmatida  bo`lgan  bir  askarga  qarashli 

qullarning  miqdori  10  kishiga  yetgan.  Bir  in`om  yorlig`ida  molar  bilan  bir 

qatorda  91  “bosh”  qul  ham  qayd  qilinadi

52

.  Bular  albatta,  mamlakatlar 

orasidagi bo`lib turadigan  o`zaro urushlar mahsuli bo`lib hisoblanadi. Xush, 

Xett  qonunlarida  ham  biz    oila  qulchiligini    uchratamizmi?  Albatta,  Xett 

qabilalarining  ijtimoiy  turmushida  patriarxal  oila  katta  o`rin  tutgan.    Xett 

qonunlarida  “Xotinning  bahosi”  degan  maxsus  termin  uchraydi,  bu  esa 

qizlarni  sotish  odatidan  darak  beradiki,  bu  odat  asrlar  davomida  qattiq 

saqlanib  yashovchan  bo`lib  kelingandir.  Oila  huquqi  Patriarxal  oilaning 

boshlig`iga  –  otaga  va  erga  cheksiz    huquq  beradi,  oila  boshlg`I  o`z  qo`l 

ostidagi  katta    patrarxal  oiladagi  a`zolarni  sud  qilish  va  jazolashga  haqli 

bo`lgan. Qonunning II-qism §197 moddasida: Agar er-xotinning biror erkak 

bilan  o`ynab  turganini  ustidan  chiqb  qolsa,    er  ularning  har  ikkisini  ham 

o`ldirish  huquqiga  ega  bo`lgan.    Unda  erga  jazo  berilmaydi,  deyilgan.  §198 

da esa : Agar er xotinini o`lishini xoxlamasa unda ikkalasi ham o`ldirilmaydi, 

boshqa kisini ya`ni xotini bilan bo`lgan kishini boshiga belgi qo`yadi.  Ekin 

ular sud oldida tiz   cho`kadilar, qirol ularga o`lim ham yashash ham berishi 

mumkin

53

.    Ayol kishini  eri o`lsa , uning akasiga nikohlangan, u ham o`lsa, 

otasiga  otasi  ham  o`lsa,  akasining  o`g`illariga  nikohlab  berilgan.  Be  Xett 

qonunlaridagi  oila  qulchiligi  bilan  o`ziga  xosligi  ekanligi  yaqqol  ko`zga 

                                                           

52

V.I.Abdiyev. Qadimgi sharq tarixi. B.394.  

53

Хеттские законы. Хрестоматия. Б.325. 

 

---

43 

 

tashlanadi.    Shunday  qilib,  Xett  davlatini  ham  podsho    boshqaradigan 

quldorlik  jamiyati  bo`lgan.  Xetta  tarixining  ilk  boshlang`ich  davrida  Xett 

podsholigining  davlt  tuzumi    denokratik  xususiyatlarini  saqlab  qolgan.  

Dastlabki paytlarda podso hokimiyati harbiylarning yig`ini bilan cheklangan. 

Demak,  Xett  davlatida  ham  harbiy  kuchga  tayanib  davlat  ishlari      idora 

qilingan.    Boshqa  sharq  mamlakatlari  singari  Xett  davlatida  ham    ijtimoiy, 

xo`jalik,  oila,  davlat  va  adliya  masalalari  bo`yicha  Xett  qonunlari  mavjud 

bo`lgan.  Bundan  tashqari  Xettlarda  podsholardan  qolgan  yozuvlar,  ya`ni 

Anutta,  Telepin,  Mursil’  II  ning  solnomalari  mavjuddir.    Lekin  bu 

solnomalarda ko`proq tashqi siyosat borasidagi asosiy manbaviy ma`lumotlar 

keltirilgan.  Yuqorida  ayti  o`tganimizdek,  Xett  podsholigi  harbiycha  davlat 

qoidalari asosida ish ko`rgan. Shuning uchun ham xettalrada  qullar soni juda 

ko`payib  ketgandi.  Lekin  alohida  bir  jihatni  ta`kidlash  lozimki,  Xetta 

mamlakatida  Bobil  va  O`rta  Ossuriyaga  qaraganda  qullarga  nisbatan 

yumshoqroq  munosabatlarda  bo`lganlar.  Ushbu  qonunlar  to`plami  ikki 

qismdan iborat bo`lib, 1922 yilda  tarjima qilingan. 

Bugungi  kunda  turli  sharxlar  bilan  xristomatiyalarda  chop  etilganligi 

ilmiy  jihatdan ahamiyatlidir. 

 

 

 

 

 

 

 

---

44