Buxoro amirligining tashqi siyosati

Buxoro amirligining tashqi siyosati
Amirlik tashqi siyosatining asosiy tamoyillarini, birinchidan, 0 ‘rta Osiyoda mavjud uch o‘zbek davlatlari orasida yetakchi mavqega ega bo‘lish va qulay imkoniyat tug‘ilganida ularni bo!ysundirish; ikkinchidan, Xurosonda mustahkam o‘rnashib olish; uchinchidan, Rossiya va boshqa davlatlar bilan savdo munosabatlarini rivojlantirish; to'rtinchidan, 0 ‘rta Osiyo mintaqasidagi barAmirlik tashqi siyosatining asosiy tamoyillari 71 cha musulmonlarning amiri (mang‘itlar o‘zlarini shunday deb hisoblaganlar) sifatida musulmonlarning Astraxon orqali Makkaga Haj safariga borib kelishlarini ta’minlab turishni yo‘lga qo‘yishdan iborat bo!lgan. Buxoro-Rossiya munosabatlari Mang‘it amirlari Rossiya bilan munosabatlarga doimo katta ahamiyat berdilar. (Buning sabablarini avvalgi mavzularda bilib olgan edingiz.) Ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli munosabatlaming qaror topishida elchilar almashinuvi muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa, XVIII asrning so‘nggi choragida elchi Ernazarbiyning Rossiyaga ikki bor tashrifi bu o‘rinda tengsiz bo‘ldi. Ernazarbiy (Ernazar Maqsutov) keng dunyoqarashga va bilimga ega diplomat va savdogar edi. U har ikki davlat o‘rtasida o‘zaro ishonchga asoslangan munosabat qaror topishi uchun astoydil harakat qildi. Ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash ishiga qo‘shgan hissasi uchun Ernazarbiyga hatto Rossiya imperatori Yekaterina II Buxoroda madrasa qurish uchun pul ham ajratdi. Ana shu pulga qurilgan va Ernazarbiy nomi bilan ataluvchi madrasa hozirgacha qad ko‘tarib turibdi. U elchi sifatida savdo aloqalarini rivojlantirishdan tashqari Astraxon shahrida Rossiya tomonidan jome masjidi qurdirishga hamda amiriik fuqarolarining Astraxon orqali Haj safariga erkin borib kelishlarining kafolatlanishiga erishdi. Ernazarbiy elchiligidan Doniyolbiy siyosiy maqsadlami ham ko‘zlagan edi. Chunonchi, Buxoro-Usmonli davlati munosabatlari haqida rus hukumatining qanday fikrda ekanligini bilish maqsadida, uning topshirig‘iga ko‘ra, elchi rus hukumatiga Buxoroning Usmonli davlati bilan do‘stlik aloqalarini mustahkamlashga harakat qilishini ham ma’lum qildi. Shuningdek, Rossiya orqali Istanbul shahriga borish uchun ruxsat so‘radi. Albatta, rus hukumati Buxoroning asosiy raqiblaridan biri Usmonli davlati qatorida turishini istamas edi. Shuning uchun ham rus hukumati Doniyolbiyning barcha iltimoslarini bajardi. Buxoro—Rossiya siyosiy munosabatlarida 1797-yilda amir Shohmurod yuborgan Polvonquli qurchi elchiligi alohida o‘rin egallaydi. Polvonquli elchiligining yuborili shiga Eronning Buxoro amirligi xavfsizligiga tahdid sola boshlaganligi sabab bo‘ldi. Bu davrda Kavkazda Rossiya-Eron munosabatlari ham keskinlashgan edi. Amir Shohmurod bu omildan foydalanishga qaror qildi va Buxoro-Eron o‘rtasida urush 72 kelib chiqqudek bo‘lsa, birgalikda harakat qilishni taklif etdi. Biroq Yevropadagi muammolari bilan band bo‘lgan Rossiya bu taklifni qabul qilmadi. Amir Haydar va Amir Nasrullo hukmronligi davrida ham Rossiya-Buxoro munosabatlari davom etdi. Har ikki tomon bir-biriga elchilar yuborib turishdi. Amir Haydar yuborgan elchilar Rossiya hukumati oldiga Ural daryosining Osiyo qit’asi qismidan amirlik savdogarlariga haq to‘lamasdan chorva mollari boqishlari uchun joy ajratib berish, Buxoroga po‘lat sotish, savdo karvonlarining talanishiga yo‘l qo‘ymaslik kabi masalalarni qo‘ydilar. Ko‘tarilgan masalalardan chorva mollari boqishga ajratiladigan yerlar nchun haq to‘lamaslik iltimosi qabul qilinmadi. Savdo karvonlari qaroqchilariga birgalikda qarshi kurashga rozilik berildi. Amir Nasrullo hukmronligi davrida yuborilgan elchilar rus hukumati oldiga, asosan, Buxoro tovarlaridan olinayotgan boj to‘lovlarini kamaytirish, tog‘-kon ishlari olib borish uchun mutaxassislar yuborish hamda amirlikka zambarak quroli sotish kabi masalalarni qo'ydilar. Bu davrda Buyuk Britaniya josuslari va tovarlarining 0 ‘rta Osiyoga kirib kelishining kengayishi Rossiyani xavotirga solib qo‘ydi. Chunonchi, Banoras (Hindiston)dan kiritilayotgan ingliz tovarlari bu yerda o‘z narxidan 6 -9 marta arzon bahoda sotila boshlandi. Amir Nasrulloning tog‘-kon mutaxassislari yuborish to‘g‘risidagi iltimosi qabul qilindi. Ular Buxoroga qaytib kelayotgan savdo karvoniga qo‘shib jo ‘natildi. Biroq karvon yo‘lda hujumga uchradi va muhandislar ekspeditsiyasi katta qiyinchiliklar bilan Orenburgga qaytib ketdi. 1858-yilda Buxoroga polkovnik Ignatyev boshchiligida Rossiya elchilari keldi. Bu Buxoro amirligining mustaqil davlat maqomidagi oxirgi elchilik bo‘ldi. Muzokaralar davomida Rossiya bilan savdo-sotiq ishlarida Buxoro savdogarlariga katta imtiyozlar berildi. Ayni paytda, Amir Nasrullo Buyuk Britaniya elchilarini qabul qilmasligini, Afg‘oniston amiridan ularni Buxoroga o‘tishlariga ruxsat bermasligini so‘rashini ma’him qildi. Biroq Rossiya imperiyasi hukmron doiralari o4zlarini Buxoro amirligiga qanchalik do‘st qilib ko‘rsatmasinlar, ular 0 ‘rta Osiyoni butunlay bosib olishga zimdan tayyorgarlik ko4rmoqda edilar. Shuning uchun ham Rossiya Ignatyev elchiligidan keyin boshqa elchi yubormadi. 73 Buyuk Britan iy aRossiya raqobatchiligi Buyuk Britaniya ckspcditsiyalari XIX asrning birinchi yarmida Buyuk Britaniya va Rossiya o‘rtasida 0 ‘rta Osiyoda raqobat kuchayib ketdi. Bunga bu ikki mustamlakachi davlatlarning o'zbck davlatlari hisobiga yangi mustamlakalarga ega bo‘lishga, ularning bozorlarini va boy xomashyo manbalarini qo‘lga kiritishga intilishlari sabab bo‘ldi. Hindistonda mustahkam o‘mashib olgan Buyuk Britaniya Rossiyaning o‘zbek davlatlaridagi ta’sirini yo‘qqa chiqarish hamda ularni o‘z ta’sir doirasiga olish maqsadida maxsus ekspeditsiyalar yubora boshladi. Ekspeditsiyalar zimmasiga, ayni paytda, mahalliy nufuzli kuchlar bilan aloqa o'rnatish vazifasi ham yukiatildi. Buyuk Britaniya dastiab 1825-yilda zobit U. Murkford boshchiligida ekspeditsiya yubordi. Ekspeditsiya natijasida inglizlar Buxoro amirligini har tomonlama o‘rganishga va mahalliy hukmdorlar orasida o‘zlariga tarafdor guruhni shakllantirishga muvaffaq bo‘ldilar. Murkford ekspeditsiyasidan xabar topgan Rossiya tashvishga tushdi. Natijada, Rossiya hukumati Buxoro amiri Haydarga inglizlarning Buxorodagi xatti-harakatidan noroziligini bildirdi. 1832-yilda Aleksandr Byorns boshchiligida navbatdagi ingliz missiyasi Buxoroga keldi. U o‘zini arman savdogari deb tanitdi va Buxoro amirligi qo‘shbegisi bilan aloqa bog‘lay oldi. Buyuk Britaniya hukumati Hindiston bilan 0 ‘rta Osiyo o‘rtasida savdo aloqalarining kengayishiga o‘zining o‘zbek davlatlaridagi ta’sirini qaror toptirishning asosiy yo‘li deb qarar edi. Shuning uchun ham Buyuk Britaniya hind savdogarlariga o‘zbek davlatlari bilan savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yishlarida katta yordam ko‘rsatdi. A. Byorns mamlakat hududida katta razvedka ma’lumotlari ham to!play oldi. Bu elchilik missiyasi 0 ‘rta Osiyoda Buyuk Britaniya savdosining rivojlani shiga yordam berdi. 1839-yili Buyuk Britaniya Afg‘onistonga qarshi harbiy harakatlar boshlaganida Rossiya—Buyuk Britaniya munosabatlari yanada keskinlashdi. Agar Afg‘oniston bosib olingudek bo‘lsa, navbat Olrta Osiyoga kelishi mumkin edi. Rossiyaning Qrim urushidagi mag‘lubiyati 0 ‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik ahamiyati qanchalik katta ekanligini ko‘rsatdi. 74 Rossiyaga Buyuk Britaniya harbiy flotining Qora dengizdan xavf solish imkoniyatini yo‘qqa chiqara oladigan omil zarur edi. 0 ‘rta Osiyoni egallash ana shunday omil bo‘la olardi. Chunki Rossiya Buyuk Britaniya uchun o‘ta muhim bo‘lgan Hindistonga bevosita tahdid solish imkoniga ega bo‘lardi. Buyuk Britaniya esa buni aslo istamas edi. Rossiyaning Hindistonga tahdid solishi mumkinligi Buyuk Britaniyani Qora dengiz sohillariga tutash Rossiya hududlariga xavf solish imkoniyatidan mahrum etdi. Ikkinchidan, 0 ‘rta Osiyoni egallash rivojlanib borayotgan Rossiya sanoatini arzon xomashyo bilan to‘la ta’minlash imkonini ham berardi. Ana shu ikki omil bundan keyin Rossiyaning Ocrta Osiyo davlatlari, jumladan, Buxoro amirligiga nisbatan tutadigan bosqinchilik siyosatini belgilab berdi.