Buxglteriya hisobi va audit

4. Inqirozlarning mazmuni va turlari  
TSiklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Inqiroz 
bir  tsiklni  nihoyasiga  yetkazib,  yana  muqarar  ravishda  inqiroz  bilan  tugaydigan 
yangisining  boshlanishiga  asos  soladi;  inqiroz  vaziyatida  asosiy  kapitalning 
ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funktsional shakllarida namoyon bo’ladi. 
Inqiroz  fazasida  ishlab  chiqarish  va  bandlilik  qisqaradi,  ammo  narxlar 
pasayish  tamoyiliga  berilmaydi.  Bu  fazaning  quyi  nuqtasida  ishlab  chiqarish  va 

---

 
176 
bandlilik  o’zining  eng  past  darajasiga  tushib  ketishi  orqali  tavsiflanadi.  SHunga 
ko’ra, iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga 
aytiladi. 
Inqirozning  sababi  shundan  iboratki,  jamiyatda  ishlab  chiqarilgan  tovarlar 
massasi to’lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo’ladi) 
qoladi.  Natijada  ishlab  chiqarishning  bir  qismi  to’xtab  qoladi,  tovarlar  ishlab 
chiqarish  kamayadi,  ishlab  chiqarishning  o’sish  davri  uning  tushkunligi  bilan 
almashinadi.  Iqtisodiyotning  o’sishi  inflyatsiya,  ya’ni  narx  darajasining  asossiz 
ravishda keskin ko’tarilishi sababli orqaga ketadi. SHunday davrlar ham bo’ladiki, 
bunda  iqtisodiy  o’sish  bandlilik  va  ishlab  chiqarishning  past  darajasiga  o’rin 
beradi,  ayrim  hollarda  narx  darajasining  ko’tarilishi  bilan  birga  ishsizlik  ham 
keskin  o’sadi.  Qisqacha  aytganda,  iqtisodiy  o’sishning  uzoq  muddatli  tamoyillari 
ham  ishsizlik,  ham  inflyatsiya  oqibatida  uzilib  qoladi  va  murakkablashadi. 
Inqirozlarning  asosiy  sababi  –  takror  ishlab  chiqarishdagi  beqarorlik  va 
nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o’zlashtirish 
o’rtasidagi  nomutanosiblik  bo’lib,  u  turli  ishlab  chiqarish  usullari  va  iqtisodiy 
tizimning har xil nusxalarida turli shakllarida namoyon bo’ladi. 
Ishlab  chiqarish  bilan  iste’mol,  talab  va  taklif  o’rtasidagi  vaqti-vaqti  bilan 
yuzaga  kelib  turadigan  nomutanosibliklar  ham  iqtisodiy  inqirozlarning  yuzaga 
chiqish imkoniyatini saqlaydi. 
Rivojlangan  tovar  xo’jaligi  paydo  bo’lgunga  qadar  ishlab  chiqarishning 
keskin  qisqarishi  odatda  tabiiy  ofatlar  (qurg’oqchilik,  toshqinlar  va  h.k.)  yoki 
urushlar  va  ular  keltiradigan  vayronagarchiliklar  bilan  bog’liq  bo’lgan.  Yirik 
mashinali  ishlab  chiqarishga  o’tilgan  davrdan  keyingi  vaqti-vaqti  bilan 
iqtisodiyotni  larzaga  solib  turuvchi  iqtisodiy  inqirozlar  ijtimoiy  takror  ishlab 
chiqarishga  tsiklik  tavsifni  kasb  etadi.  Inqirozlar  turli-tuman  tarzda  ro’y  bersada, 
ularni umumiy, o’xshash tomonlarini nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin. 
1.  Xo’jalik  tizimida  muvozanatning  buzilishi  miqyosiga  ko’ra  inqirozlarni 
umumiy  hamda  ayrim  sohalarda  yuz  beradigan  inqirozlarga  bo’lish  mumkin. 
Umumiy  inqirozlar  butun  milliy  xo’jalikni  qamrab  olsa,  ikkinchisi  qisman,  ya’ni 
ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro’y beradi. 
Ayrim sohalardagi inqirozlarga quyidagilarni kiritish mumkin: