Buxglteriya hisobi va audit

agregati  deb  yuritiladi.  Muomalada  mavjud  bo’lgan  pul  massasi  ularni  (naqd  va 
kredit pullarni) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. 
Pul  muomalasi  o’ziga  xos  qonunlarga  asoslangan  holda  amalga  oshiriladi. 
Uning  qonunlaridan  eng  muhimi  muomala  uchun  zarur  bo’lgan  pul  miqdorini 
aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. 
Muomalani  ta’minlash  uchun  zarur  bo’lgan  pul  miqdori  quyidagi  omillarga 
bog’liq: 
1.  Muayyan  davr  davomida  sotilishi  va  sotib  olinishi  lozim  bo’lgan  tovarlar 
summasiga.  
2. Pul birligining aylanish tezligiga.  
3. Kreditning rivojlanishiga, puldan to’lov vositasi vazifasidan foydalanishga 
ham bog’liq.  
Ko’pincha  tovarlar  qarzga  (kreditga)  sotiladi  va  ularning  haqi  kelishuvga 
muvofiq  keyingi  davrlarda  to’lanadi.  Demak,  muomala  uchun  zarur  bo’lgan  pul 

---

 
196 
miqdori kredit miqdoriga muvofiq kamroq bo’ladi. Ikkinchi tomondan, bu davrda 
ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu pul  miqdoriga 
ehtiyojni  ko’paytiradi.  Undan  tashqari  hozirgi  vaqtda  ko’pgina  oldi-sotdi 
jarayonlari  naqd  pulsiz,  bir-biriga  bank  orqali  pul  o’tkazish  yo’li  bilan  amalga 
oshiriladi. Biz ularni o’zaro hisob-kitoblar deb ataymiz.  
Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori 
quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 
Т
к
х
Т
к
б
м
А
У
Х
Х
Т
П






, 
bu yerda: 
P
m 
- muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori; 
T
b 
- sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori x narxi); 
X
k 
- kreditga sotilgan tovarlar summasi; 
X
t 
-  to’lash  muddati  kelgan  tovarlar  va  xizmatlar  hamda  boshqa  to’lovlar 
summasi; 
O’
x-k 
-
 
naqd pulsiz o’zaro hisob-kitoblar; 
A
t 
- pulning aylanish tezligi. 
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori pul muomalasi qonunini miqdoran 
ifodalaydi.  CHunki  muomala  uchun  zarur  bo’lgan  pul  miqdoriga  nisbatan 
muomalaga  kam  pul  chiqarilsa,  ko’pgina  xo’jaliklarda  pul  yetishmasligi,  normal 
holatda  xo’jalik  yuritib  bo’lmay  qolish  holati  yuz  beradi.  YOki,  aksincha, 
muomalada  bo’lgan  pul  miqdori  sotilayotgan  tovarlar  va  xizmatlar  summasiga 
nisbatan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning 
paydo bo’lishi pulning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiyani bildiradi.  
Pul  miqdoriga ta’sir etuvchi  omillarni hisobga olib, pul  muomalasi qonuniga 
quyidagicha  ta’rif  berish  mumkin:  boshqa  sharoitlar  o’zgarmay  qolganda,