Buxgalteriya lit

---

82
V  BOB.  ASOSIY  XO‘JALIK  JARAYON-
LARINI HISOBGA  OLISH
1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha
Har  bir  xo‘jalik  yurituvchi  subyekt  xo‘jalik  faoliyati
davomida  turli xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirib bo-
radi  va,  buning  oqibatida,  o‘z  mablag‘larining  holatini,
ulardagi  o‘zgarishlarni  tartibga  soladi.  Xo‘jalikda  yuz
berayotgan iqtisodiy jarayonlar, asosan, mablag‘lar haraka-
ti  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  har  bir  jarayon  mablag‘lar  hara-
katiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Buxgalteriya hisobining o‘ziga
xos xususiyati va boshqa hisob turlaridan farqi shundaki,
birinchidan,  uning  uzluksiz  olib  borilishi  bo‘lsa,  ikkin-
chidan, turli o‘lchov birliklarida amalga oshirilgan xo‘jalik
operatsiyalarining pul o‘lchov birligida ifoda etilishi, uchin-
chidan, hisob ko‘rsatkichlarida mablag‘larning turlari bo‘yi-
cha alohida-alohida hisobga olinishini ta’minlashdir.
Har bir xo‘jalik jarayonida o‘zaro bog‘liqlikning to‘g‘ri
tashkil  qilinishi  korxona  faoliyatining  bir  me’yorda  olib
borilishini  ta’minlashga  xizmat  qiladi.  Asosiy  xo‘jalik
jarayonlari  yordamida korxona va tashkilotlardagi mab-
lag‘larning  holati  o‘rganiladi.
Asosiy  xo‘jalik  jarayonlariga  uch  jarayon,  ya’ni  ta’-
minot, ishlab chiqarish, sotish jarayonlari kiradi. Har bir
jarayonda mablag‘larning harakati baholanadi. Demak, bu
jarayonlarda buxgalteriya hisobida aks ettirilgan korxona va
tashkilotlarning  asosiy  va  oborot  mablag‘larining  holati
ko‘rsatiladi. „Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida“ gi  Qonun-
ning 12-moddasida „Oborot aktivlarini baholash quyida-
gi ikki bahoning eng pasti bo‘yicha balans tuzilgan sana-
dagi haqiqiy tannarxi bo‘yicha (sotib olish narxi yoki ishlab
chiqarish tannarxi) yoki bozor bahosi bo‘yicha (sof sotish
qiymati) amalga oshiriladi. Asosiy mablag‘lar va nomoddiy
aktivlar ularning to‘liq boshlang‘ich ishlab chiqarish qiy-
mati bo‘yicha hisobga olinadi“ deb belgilangandir.

---

83
Asosiy vositalarni sotib olish, o‘rnatish, tashib kelish
bilan  bog‘liq  xarajatlar  bevosita  ularning  boshlang‘ich
qiymatiga  o‘tkaziladi.  Asosiy  vositalar  ishlab  chiqarish
jarayonida  uzoq  vaqt  ishlatilishi  munosabati  bilan  o‘z
qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga o‘tkazib
beradi.  Asosiy  vositalarni  baholashda  ularni  sotib  olish,
tayyorlash yoki boshqa mulk egalaridan qaytarib bermaslik
sharti bilan olinishiga alohida ahamiyat berish lozimdir.
Har  bir  xo‘jalik  jarayonida  ishtirok  etuvchi  schotlar
tizimi  bir-biridan  farq  qiladi,  buning  sababi  shundaki,
jarayonlardagi xo‘jalik operatsiyalari mablag‘lar xarajatidagi
o‘zgarishlarni tartibga soladi, ikkinchidan, baholash tar-
tibida ham bir-biridan farq qiladi.