Buxgalteriya hisobining nazariy asoslari

BUXGALTERIYA HISOBINING NAZARIY ASOSLARI
BUXGALTERIYA HISOBINING PREDMETI VA TAMOYILLARI


Hisob tushunchasi, uning turlari va boshqaruvda tutgan o‘rni
Har qanday jamiyatni rivojlanishi uni boshqarishni taqozo etadi. Boshqarish, o‘z navbatida, jamiyatning turli tarmoq va sohalarida yuz bergan va berayotgan jarayonlar, xo‘jalik faoliyatini olib borayotgan sub’ektlarning mablag‘lari, ularni tashkil etish manbalari, erishayotgan natijalari va boshqa jihatlari to‘g‘risidagi axborotlarni mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday axborotlarni o‘zida mujassamlashtiruvchi vosita bo‘lib xo‘jalik hisobi hisoblanadi.
Xo‘jalik hisobi negizida, ko‘rinib turibdiki, «xo‘jalik» va «hisob» so‘zlari yotadi. «Xo‘jalik» deganda ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilgan, o‘zining bazisi va ustqurmasiga ega bo‘lgan sub’ektlar tushuniladi. Xo‘jalik sifatida qaraladigan sub’ektlar bo‘lib bir butun mamlakatning o‘zi va uning turli tarkibiy bo‘linmalari, masalan, tarmoqlari, sohalari, mintaqalari, hududlari, vazirliklar, birlashmalar, korxonalar hisoblanadi. Mamlakat doiraisdagi xo‘jalik xalq xo‘jaligi, uning eng qo‘yi bo‘g‘inidagi xo‘jalik korxona xo‘jaligi deb ataladi. Iqtisodiyotning yuqori va qo‘yi bo‘g‘inlari o‘rtasidagi xo‘jaliklarga tarmoqlar, sohalar, birlashmalar, viloyatlar, tuman va shaharlar xo‘jaliklari kiradi.
«Hisob» - bu xo‘jalikda yuz bergan va berayotgan hodisa va jarayonlar, ularning natijalari to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish, qayd etish, guruhlash va uzatish tizimi. Demak, hisobning asosiy mahsuli bo‘lib axborot, hisob yuritishning asosiy maqsadi bo‘lib, bu axborotlarni aniq, to‘liq va o‘z vaqtida yig‘ish, qayd etish, guruhlash va foydalanuvchilarga yetkazib berish hisoblanadi.
Shunday qilib, ikki so‘z yig‘indisidan tashkil topgan «xo‘jalik hisobi» xalq xo‘jaligining turli bo‘g‘inlarida yuz bergan va berayotgan hodisa va jarayonlar, ularni natijalarini soniy va sifat jihatdan harakterlovchi axborotlarni yig‘ish, qayd etish, guruhlash va uzatish tizimidir.
Xo‘jalik hisobini u yoki bu belgilariga qarab turli turlarga ajratish mumkin (1- chizmaga qarang).
Xo‘jaliklarni moliyalashtirilishiga ko‘ra ularda yuritiladigan hisobni ikkiga bo‘lish mumkin: korxona hisobi, byudjet hisobi.
Korxona deganda o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlaydigan, mustaqil faoliyat yuritadigan xo‘jalik tushuniladi. Ularga zavod va fabrikalar, firmalar, shirkatlar, jamoa xo‘jaliklari, qurilish tashkilotlari, banklar va boshqalar kiradi. Ushbu xo‘jaliklarda yuritiladigan hisob korxona hisobi deb ataladi.

Byudjet hisobi deganda, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan muassasalarda yuritiladigan hisob tushuniladi. Bunday muassasalarga maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa ijtimoiy soha muassasalari kiradi.
Xalq xo‘jaligi sohalarigi ko‘ra xo‘jalik hisobi alohida shu sohalar hisobidan iborat bo‘ladi, masalan, sanoat sohasi hisobi, qishloq xo‘jaligi sohasi hisobi, savdo sohasi hisobi, maorif sohasi hisobi va boshqalar.
Axborot foydalanuvchilariga ko‘ra xo‘jalik hisobi ichki va tashqi hisobga bo‘linadi. Ichki hisob deganda faqat xo‘jalikning o‘zida yuritiladigan hisob tushuniladi. Ichki
hisob adabiyotlarda turlicha nomlangan, masalan, operativ-texnik hisob, boshqaruv hisobi, ishlab chiqarish hisobi.
Operativ-texnik hisob deganda xo‘jalik bo‘limlari tomonidan u yoki bu maqsadda yuritiladigan tezkor hisob tushuniladi. Kadrlar bo‘limini xodimlarni ishga o‘z vaqtida kelishi va ketishining operativ hisobi, smena boshlig‘ini yoki masterining stanoklarni ish holati hisobi va boshqalar operativ-texnik hisobga misol bo‘la oladi.
Boshqaruv hisobi – bu xo‘jalik rahbariyati talablariga ko‘ra boshqaruvga tegishli qarorlarni qabul qilish maqsadida batafsil (analitik) tarzda yuritiladigan hisob tizimi. Bunday hisobni xo‘jalikning hamma bo‘limlari olib borishlari mumkin.
Ishlab chiqarish hisobi – bu xo‘jalikni ishlab chiqarish jarayonlari va ularning natijalarini u yoki bu usullarda aks ettiruvchi hisob tizimi. Odatda, ishlab chiqarish hisobi negizida mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari yotadi, masalan, normativ, reja, haqiqiy tannarx usullari.
Tashqi hisob deganda xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni tashqi axborot foydalanuvchilarga taqdim etuvchi hisob tizimi tushuniladi. Tashqi hisobga qo‘yidagilarni kiritish mumkin:
Moliyaviy hisob Statistika hisobi
Moliyaviy hisob deganda xo‘jalik moliyaviy faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni asosan tashqi foydalanuvchilar uchun taqdim etuvchi hisob tizimi tushuniladi. Moliyaviy hisob tashqi foydalanuvchilar uchun asosan hisobotlar ko‘rinishida taqdim etiladi. Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan ichki foydalanuvchilar ham keng foydalanadilar. Moliyaviy hisob ma’lumotlarini keng iste’mol qiluvchi tashqi va ichki foydalanuvchilarning tarkibi 2-chizmada keltirilgan.
Statistika hisobi deganda jamiyatda yuz bergan va berayotgan yoppa hodisa va jarayonlarni soniy aks ettiradigan va sifat jihatdan izohlaydigan hisob tizimi tushuniladi. Statistika hisobining asosiy mahsuli bo‘lib statistik hisobotlar hisoblanadi. Statistik hisob ma’lumotlarni tuman, viloyat va yaxlit mamlakat doirasida jamlaydi. Statistik hisob davlat tomonidan strategik boshqaruvni olib borishga asos hisoblanadi.
Davlat tomonidan tartibga solinishiga ko‘ra xo‘jalik hisobini ikki turga bo‘lish mumkin:
Reglamentlashtiriladigan
Reglamentlashtirilmaydigan

Reglamentlashtiriladigan hisob deganda shakli va mazmuni, yuritish texnikasi va tartibi ma’lum me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solingan hisob
tizimi tushuniladi. Tartibga soluvchi hujjatlar bo‘lib qonunlar, farmonlar, milliy standartlar, nizomlar, yo‘riqnomalar hisoblanadi. Reglamentlashtiriladigan hisobga O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy hisob va statistik hisob kiradi. Ushbu hisob turlari shakl va mazmun jihatdan hamma uchun bir xildir.
Reglamentlashtirilmaydigan hisob deganda shakl va mazmuni, yuritish tartibi va texnikasi davlat tomonidan belgilab qo‘yilmagan hisob tizimi tushuniladi. Bunday hisob turlariga operativ-texnik hisobini, boshqaruv hisobini, ishlab chiqarish hisobini kiritish mumkin. Ushbu hisob turlarida qo‘llaniladigan registrlar, ularning shakllari, yuritish tartibi har bir xo‘jalik tomonidan o‘z hohishiga qarab belgilanadi.
Xo‘jalik hisobi uni yurituvchi bo‘limlarga qarab buxgalteriya hisobi, kadrlar bo‘limi hisobi, ishlab chiqarish bo‘limi hisobi, ta’minot bo‘limi hisobi, sotish bo‘limi hisobi va boshqalarga bo‘linadi.
Xo‘jalik hisobining boshqaruvda tutgan o‘rni asosan u bajaradigan axborot berish va nazorat qilish funksiyalarida yorqin namoyon bo‘ladi.
Axborot berish funksiyasi – bu ichki va tashqi foydalanuvchilarni xo‘jalik faoliyati, uning mablag‘lari, mablag‘larni tashkil topish manbalari, faoliyat natijalari to‘g‘risidagi axborotlar bilan ta’minlash. Foydalanuvchilarga beriladigan axborotlar qo‘yidagi talablarga javob berishi kerak:
Reallik – beriladigan axborotlarni aniq boshlang‘ich hujjatlarga asoslanganligi; O‘z vaqtidalilik – axborotlarni foydalanuvchilarga kerakli vaqtda yetkazish;
Batafsillik- axborotlarni foydalanuvchilarga ularning talablarini qoniqtiradigan mazmunda berish;
Neytrallik – axborotlarni foydalanuvchilarga bir-birini huquqlariga putur yetkazmasdan berish;
Xo‘jalik hisobi beradigan axborotlar xalq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarini strategig va taktik boshqarish vositasi, o‘tqaziladigan iqtisodiy tahlil va auditning asosiy manbai, nazorat qilish quroli hisoblanadi.
Nazorat – bu yuz bergan, berayotgan va beradigan xodisa va jarayonlarni qonuniyligi, haqqoniyligi va to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirish. Xo‘jalik hisobi tomonidan olib boriladigan nazoratni asosan uchta turga bo‘lish mumkin:
Dastlabki nazorat Joriy nazorat Keyingi nazorat
Dastlabki nazorat – xo‘jalikda yuz bergan va beradigan xodisa va operatsiyalarni qonuniyligi, ular bo‘yicha tayyorlangan boshlang‘ich hujjatlarni to‘g‘riligini ularni imzolash chog‘ida tekshirish.
Joriy nazorat – yuz bergan jarayon va operatsiyalarni ular bo‘yicha tuzilgan hisobotlarni qabul qilish chog‘ida tekshirish.
Keyingi nazorat – xo‘jalikda yuz bergan jarayon va operatsiyalarni, mablag‘lar holatini inventarizatsiya qilish, taftish o‘tkazish, taqqoslama dalolatnomalarni tuzish yo‘llari bilan tekshirish.
Buxgalteriya hisobining predmeti va ob’ektlari
«Buxgalteriya hisobi» deb atalmish hisobning ushbu turi o‘zining ko‘p yillik tarixiga ega. Faoliyat sifatida u kishilik jamiyatida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni, masalan, artel, manifakturalarni paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Ishlab chiqarishni rivojlanib borishi bilan mos ravishda buxgalteriya hisobi ham rivojlangan, uning shakl va mazmuni, yuritish texnikasi va usullari takomillashib borgan. Boshqaruv organlari xodimlari ichida aynan hisob-kitob ishlari bilan shug‘ullanuvchi kasb egalari shakllangan. Shu yo‘sinda buxgalteriya hisobi maxsus kasbga aylangan.
Jamiyatni boshqarishni takomillashtirish buxgalteriya hisobini rivojlantirishni va ushbu kasb egalarini tayyorlash, ularning malakasini oshirib borishni taqoza etgan. Bu zaruriyatlar buxgalteriya hisobini maxsus fan sifatida shakllanishiga, buxgalterlar tayyorlash maktablarini vujudga kelishiga (jumladan, italiya, angliya, amerika, nemes, fransuz, amsterdam, venesiya, rus, toskan, lombard va shu kabi), ularni asta-sekinlik bilan rivojlanib borishiga asos solgan.
Buxgalteriya hisobini fan sifatida vujudga kelishiga eng katta hissa qo‘shgan maktablardan biri bo‘lib Italiya maktabi hisoblanadi. Aynan ushbu maktab vakili, mutaxassisligi bo‘yicha matematik bo‘lgan Luka Pacholi (1445-1517) buxgalteriya hisobi fanini yaratuvchisi sifatida butun dunyo mamlakatlarida tan olingan. Uning 1494 yilda chop etilgan «Schetlar va yozuvlar to‘g‘risida traktat» nomli asari birinchi marta buxgalteriya hisobini fan sifatida o‘qitilishiga asos solgan. Buyuk olimning asarida birinchi marta buxgalteriya schetlari, ularga ikki yoqlama yozish tushunchalari kiritildi, ularning mohiyati ochib berildi , bu yozuvni amalga oshirishda to‘rtta omil, ya’ni sub’ekt, ob’ekt, vaqt, joy hisobda ko‘rinib turilishlik zaruriyatlari isbotlandi. Luka Pacholi o‘z asarida buxgalteriya hisobida ikkita postulatni (schetlar tizimida debet va kredit oborot summalari, debet va kredit qoldiq summalari hamma vaqt bir-biriga teng bo‘lishi kerak), shuningdek debitorlik va kreditorlik qarzni tan olishning ikkita tartibini ( hech kimni qarzdor (debitor ) deb bo‘lmaydi, agarda u buni tan olmasa; hech kimni ishonchli vakilim (kreditor) deb bo‘lmaydi, agarda ma’lum shartlarda u bunga o‘zi rozi bo‘lmasa) yaratdi. Luka Pacholidan keyingi olti asr maboynida buxgalteriya hisobida juda ko‘p yangi postulatlar, tartiblar vujudga keldi, jumladan De Lya Porta postulati (XYII asr) , J. Savari postulati (XYII asr), J.Dzappa postulati (XIX asr), E.Pizani postulati (XIX asr), I.P.Russiyan postulati ( XIX asr), J.Cherboni postulati ( XIX asr), I. F. Sher postulati (XX asr), E.Shmalenbax postulati ( XX asr), shuningdek P.Gerstner tartibi ( XIX asr oxiri va XX asr boshi), V. Riger tartibi ( XX asr), Ch. Garrison tartibi ( XX asr) va boshqalar. Ushbu va boshqa postulat va tartiblarga asoslangan buxgalteriya hisobi asta-sekinlik bilan oddiy kishilik faoliyatidan maxsus iqtisodiy fan darajasiga yetdi, u bugun barcha iqtisod yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus ilm dargohlarida o‘qitilmoqda.
Buxgalteriya hisobi ham faoliyat, ham maxsus fan sifatida o‘zining predmetiga ega. Buxgalteriya hisobining predmeti deganda umuman olganda korxona va
tashkilotlarning xo‘jalik faoliyati, ushbu faoliyatni tashkil etuvchi jarayonlar va ularni yuritilishini ta’minlovchi mablag‘lar, mablag‘larning tashkil topish manbalari, shuningdek xo‘jalik faoliyatining natijalari tushuniladi.
Yuqoridagi ta’rifga asosan buxgalteriya hisobi predmetini ifodalovchi ob’ektlarni quyidagi to‘rtta guruhga ajratish mumkin:
Xo‘jalik faoliyati; Xo‘jalik aktivlari;
Xo‘jalik aktivlarining manbalari; Xo‘jalik faoliyatining natijalari
3-chizmada buxgalteriya hisobi predmetini tashkil qiluvchi ob’ektlarning tasnifi va tarkibi ko‘rgazmali tarzda keltirilgan. Quyida ularning mohiyatiga to‘xtalamiz.
Xo‘jalik faoliyati. Har qanday korxonaning xo‘jalik faoliyati deganda unda yuz beradigan ta’minot, ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining majmuasi tushuniladi.
Korxona faoliyat ko‘rsatishi uchun unga mehnat predmetlari va vositalari, ishchi kuchi, pul mablag‘lari va boshqa ta’minotlar kerak bo‘ladi. Ta’minot deb atalmish bu jarayonni, odatda, korxonaning maxsus ta’minot bo‘limi xodimlari
olib boradilar. Ushbu jarayonsiz faoliyatning keyingi jarayonlari, ya’ni ishlab chiqarish va sotish jarayonlari amalga oshishi mumkin emas. Shuning uchun korxona ning doimiy faoliyat ko‘rsatishi aynan ta’minot jarayonining uzliksizligiga bevosita bog‘liqdir.
Ishlab chiqarish jarayoni deganda ishchi kuchi va mehnat vositalari yordamida mehnat predmetlaridan yangi mahsulotlar yaratish tushuniladi. Ushbu jarayon o‘z ichiga turli texnologik operatsiyalarni oladi, bu operatsiyalarni bajarish esa turli harajatlarni amalga oshirishni ta’qoza etadi. Ishlab chiqarish jarayonining pirovard natijasi bo‘lib tayyor mahsulot hisoblanadi. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan moddiy harajatlar, mehnatga xaq to‘lash harajatlari, ishlab chiqarish vositalarining amortizatsiya harajatlari va boshqa ushbu jarayonga tegishli harajatlar ishlab chiqarish harajatlarini, yaratilgan mahsulot qiymatiga kiritilgan harajatlar esa tayyor mahsulotning tannarxini tashkil qiladi. Shuni ta’kidlash joizki korxona tomonidan bajarilgan ishlar, masalan qurilish-montaj ishlari, ko‘rsatilgan xizmatlar, masalan turistlarga ko‘rsatilgan yotoqxona va boshqa xizmatlar yoki auditorlik xizmati ham ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi. Bunday ishlab chiqarish jarayonining natijasi bo‘lib bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmat xajmi hisoblanadi, ularga sarflangan harajatlar bajarilgan ish yoki xizmatning tannarxini tashkil qiladi.
Sotish jarayoni deganda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tayyor mahsulotlarni, bajarilgan ishlarni, ko‘rsatilgan xizmatlarni haridorlarga sotish tushuniladi. Ushbu jarayonda tayyor mahsulot, ish, xizmat pulga aylanadi, sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha qarzlar vujudga keladi. Sotish jarayonida korxonaning yalpi tushumi, sotish tannarxi, sotishdan

olingan foyda yoki zarari, sotish jarayonining harajatlari, unga doir soliqlar va boshqa ko‘rsatkichlar hisobga olinadi.

Buxgalteriya hisobining birinchi guruh ob’ekti bo‘lib hisoblangan xo‘jalik faoliyati faqatgina uni tashkil etuvchi jarayonlarni doimiy va uzliksiz ravishda amalga oshirib borgan holda mavjud bo‘ladi. Bu jarayonlarni bir birisiz tasavvur etib bo‘lmadi, chunonchi ta’minotsiz ishlab chiqarish, ishlab chiqarishsiz esa sotish jarayoni amalga oshmaydi. Sotish bo‘lmasa korxonaga pul kelib tushmaydi, pulsiz esa ta’minot, ishlab chiqarish jarayonlarini yangidan takrorlab va rivojlantirib bo‘lmaydi. Bundan xulosa qilsa bo‘ladiki, xo‘jalik faoliyati mablag‘larni usliksiz aylanishidan va ko‘payib borishidan iboratdir. Buyuk iqtisodchi Karl Marks xo‘jalik faoliyati jarayonlarini kapitalning aylanishi deb e’tirof etib, uni o‘zining «Kapital» asarida quyidagicha ifodalagan edi.