Buxgalteriya hisobida

3. 
   BUXGALTERIYA HISOBIDA IKKIYOQLAMA YOZUVLAR TIZIMI
   

1. 
   SCHYOTLARDAGI O‘ZGARISHLARNING BUXGALTERIYA YOZUVI
   

Buxgalteriya provodkasi deb amalga oshirilgan xo‘jalik yuri- tish operatsiyalarining buxgalteriyada rasmiylashtirish usuliga aytiladi. Buxgalteriya provodkasini tuzish amalga oshirilgan operatsiya tufayli qaysi schyotlar debetlanadi, qaysi biri qanday yig‘indida kreditlanishini ko‘rsatish demakdir. Buxgalteriya provodkalari oddiy va murakkab bo‘ladi. Ikkita schyotga yozil- gan tegishli yozuvlar oddiy, uch va undan ortiq schyotlarga tegishli bo‘lsa murakkab bo‘ladi.

1. 
   misol: Kassaga bankdagi hisob raqamidan 5000 so‘m kelib tushdi. Natijada hisob raqamidagi pulning kamayishi kassadagi pul miqdorining kamayishi yuz beradi. Ikkala schyotlar ham aktiv. Shuning uchun 5000 so‘m 5010 «milliy valutadagi pul mablag‘lari» schyotining debetiga va 5110 «hisob raqami» scho- tining kreditiga yoziladi.
   

D-t 5010 (A) K-t D-t 5110 (A) K-t

(+) 5000 kassadagi pulning ortishi

(–) 5000 hisob raqamidagi pul- ning kamayishi

2. 
   misol: Ta’sischilardan biri ustav kapitaliga omonat pul sifatida narxi 100000 so‘mlik kompyuter qo‘shdi.
   

Bu holda asosiy mablag‘ ortadi va kapitali ko‘payadi. 0150
«kompyuter jihozlar»i schyoti aktiv, 8330 schyoti «Pay va omonatlar» schyoti – passiv. Pulni 0150 «Kompyuter jihozlar»i schyotining debeti, 8330 «Pay va omonatlar» schyotining kredi- ti bo‘yicha yozish kerak.



D-t 0150 (A) K-t D-t 8330 (P) K-t

3. 
   misol: Mol yetkazib beruvchilarga oldindan to‘lov sifatida hisob raqamidan 8000 so‘m miqdorida pul o‘tkazildi. Natijada hisob raqamidagi pul kamaydi, mol yetkazib beruvchilarlarning qarzi (debitor qarzi) ortdi. 5110 «Hisob raqami» schyoti aktiv, 4310 «TMS ostida mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga beriladigan aktivlar» schyoti ham aktiv. Shuning uchun 8 ming so‘m 4310 «TMS ostida mol yetkazib beruvchilar va pudratchi- larga beriladigan bo‘naklar» schyotining 5110 «hisob raqami» schyotining kreditiga yoziladi.
   

D-t 4310 (A) K-t	D-t 5110 (A)	K-t
(+)		(–)
8000		8000
Mol yetkazib beruvchi-		Hisob
larning debitor qarzi		raqamidagi
ortdi.		pul kamaydi

4. 
   misol. Mol yetkazib beruvchilardan 8 ming so‘mlik mate- riallar olindi. Demak, ombordagi materiallar ko‘paydi, mol yetkazib beruvchilarlarning qarzi ham kamaydi. 1010 «Xom- ashyolar va materiallar» schyoti ombordagi mavjud materiallarni hisobga oladi va aktiv. 4310 «TMS» ostida mol yetkazib beruv- chilarlar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar» schyoti ham aktiv. Shuning uchun 8 ming so‘m 1010 «Xomashyolar va materiallar» schyotining debetiga, 4310 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘langan bo‘naklar» schyotining kreditiga yozi- ladi.
   

D-t 1010 (A) K-t		D-t 4310 (A) K-t
(+)		(–)
8000		8000
Mol yetkazib beruv-		Debitor qarzlari-
chilar omboridagi		ning kamayishi
materiallarning
ko‘payishi

5. 
   misol. Hisob raqamidan a) qisqa muddatli ssuda uchun bankka – 10 ming so‘m; b) korxona kassasiga – 15 ming so‘m.
   

Jami 25 ming so‘m o‘tkazildi. Buxgalter quyidagi provodkalarni qiladi:

D-t, 5110 (A) K-t	D-t 6910 (P), K-t	D-t 5010 (A) K-t
(–)	(–)	(+)
25000	10000	15000
Hisob raqamidagi	Bankka ssuda	Kassadagi pulning
pulning kamayishi	bo‘yicha qarzning kamayishi	ortishi

Bu operatsiya natijasida hisob raqamidagi pul kamayadi, kas- sada esa ortadi. Bir vaqtning o‘zida korxonaning bankka ssuda bo‘yicha qarzi kamayadi. Ikkiyoqlama yozuv usuli muhim nazo- rat ahamiyatiga ega, chunki bitta xo‘jalik yuritish operatsiyasi teng miqdorda ikki marta – bir schyotning debetida, boshqasi- ning esa kreditida aks etadi. Shuning uchun bir operatsiya miq- dori ma’lumotlaridagi farq yo‘l qo‘yilgan xatoni bildiradi.

2. 
   AKTIV VA PASSIV SCHYOTLARNI SALDOLASH
   

Hisobning har bir obyekti hamda mablag‘lar va manbalar- ning har bir turi uchun alohida schyotlar ochiladi. Debet va kredit bo‘yicha yozilgan muomalalar summalarining jami aylan- ma (oborot) deb nomlanadi. Schyotning bir tomonida qayd etil- gan summalar bilan uning boshqa tomonida ko‘rsatilgan sum- malar o‘rtasidagi farq qoldiq yoki saldo deb nomlanadi. Qoldiqlar debeti kreditidan ortiqmi yoki aksinchami ekanligiga qarab, debetli yoki kreditli bo‘lishi mumkin. Yangi qoldiqni aniqlash uchun avval mablag‘larni ko‘payganligini ko‘rsatuvchi aylanma summani boshlang‘ich qoldiqqa qo‘shiladi, so‘ngra uning kamayishini aks ettiruvchi aylanma summasi ayirib tash- lanadi. Agar qoldiq bo‘lmasa, schyot yopilgan hisoblanadi.
Aktiv va passiv schyotlarning ta’rifi shaklini keltiramiz.

Aktiv schyot ta’rifining shakli
32
Bu yerda:
Cb-boshlang‘ich saldo Ay.d-debetlik aylanma Ay.k-kreditlik aylanma Co= Cb+Ay.d–Ay.k

Passiv schyot ta’rifining shakli

D-t K-t
Co=Cb+Ay.k–Ay.d

Mablag‘lar va ularning manbalari qoldiqlarining o‘zgarishla- rini schyotlarda aks ettirilishini (tarixiy shaklda) misollarda ko‘rib chiqamiz.

Misol. «Kassa» moddasi korxonaning naqd pullarini aks etti- radi. Faraz qilaylik, kassada 200 so‘m bor. Xo‘jalik mablag‘lar balansning aktivida ko‘rsatilgani bois, schyotlarda ularning qoldiqlarini debetga yozish tartibi qabul qilingan. Demak, 200 so‘m qoldiqni «Kassa» schyotining debetiga yozish kerak.
Shuningdek, korxonada shunday muomala sodir bo‘lganki, ularning natijasida kassaga birinchi natija bo‘yicha 500 so‘m uchinchi muomala bo‘yicha 3000 so‘m kelib tushgan; kassada ikkinchi muomala bo‘yicha 600 so‘m va to‘rtinchi jarayon yuza- sidan 2800 so‘m chiqib ketgan (sarflangan). Pullarning kelib tushishi (ko‘payishi)ni «Kassa» schyotini debetiga, ularning chi- qib ketishi (kamayishi)ni uning qarama-qarshi tomoniga – kre- ditiga yozish kerak. Bu, kassadagi mablag‘lar harakatining yakunlarini hisoblab chiqishda naqd pullarni kelib tushishini qoldiqqa qo‘shish, chiqib ketishni esa ayirish uchun kerak.
Balans ikki qismga bo‘lingan jadval shaklida tuziladi. Chap
tomoni aktiv deyiladi — unda xo‘jalik mablag‘lar turlarining holati aks ettiriladi.

2 – 3876 ₃₃

O‘ng tomoni passiv deyiladi — unda mablag‘larning paydo bo‘lish manbalari va qanday maqsadga ishlatilishi aks ettiriladi.
Balansning aktivida ham, passivida ham uchtadan bo‘lim

bor.

Aktiv:
Asosiy vositalar va qo‘yilmalar. Zaxiralar va xarajatlar.

Pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va har xil aktivlar.
Passiv:
Korxona o‘z mablag‘larining manbalari. Kreditlar va boshqa qarzga olingan mablag‘lar. Hisob-kitoblar va har xil passivlar.

1 - j a d v a l

BALANS
Aktiv Passiv

Tartib raqami	Xo‘jalik mablag‘lari va ularning joylanishi	Jami (ming so‘m)	Tartib raqami	Xo‘jalik mablag‘larining tashkil topish manbalari	Jami (ming so‘m)
1	2	3	4	5	6

Buxgalteriya balansining ikkala tomoni ham bir qancha moddalarga bo‘linadi.


Nazorat savollari:

1. 
   Buxgalteriya hisobidagi ikkiyoqlama yozuvning mohiyati nimada?
   
2. 
   Schyotlar korrespondensiyasi deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Xo‘jalik yuritish operatsiyasini schyotlarda ikkiyoqlama yozuv usuli bilan ifodalanishiga misollar keltiring.