«buxgalteriya hisobi va audit» fakulteti «kasbiy ta’lim» kafedrasi

Tovarlar importi o‘sishiga ta’sir etgan omillar va manfiy saldosining yuqoriligi sabablari.

• 
  Mamlakatimizda 2017-2019 yillarda keng ko‘lamda olib borilayotgan iqtisodiyot tarmoqlarini jadal rivojlantirish, yangi investitsion loyihalarni, aholi farovonligini va eksport salohiyatini oshirish bilan bog‘liq islohotlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan va mamlakatimizda ishlab chiqarilmaydigan tovar resurslarini import hisobiga ta’minlanishi.
  
• 
  Aholi daromadlarining o‘sishi natijasida mahsulotlarga bo‘lgan talabning oshishi va uni chetdan keltirilgan tovarlar hisobiga qondirilishi.
  

Ma’lumot uchun:
Oziq ovqat mahsulotlari importi 2017 yilda 1,27 mlrd. doll.ni tashkil etgan bo‘lsa, 2018 yilda 1,58 mlrd. doll.ni o‘sish sur’ati 24,2 foizni tashkil etgan. 2019 yilning 11 oyi davomida esa ushbu mahsulotlar importi 1,67 mlrd. doll.ni tashkil etib, o‘sish sur’ati esa o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 18,4 foizni tashkil etgan.

• 
  Mamlakatimizda so‘mning horij valyutalariga erkin ayirboshlash sharoiti yaratilishi natijasida milliy valyutadagi ichki investitsiyalarning chetdan mahsulot sotib olish qobiliyati chet el valyutasi bilan tenglashganligi natijasida import tovarlariga talabning oshishi.
  
• 
  Tijorat banklari kreditlarining (156,2 foiz) yuqori sur’atlar bilan o‘sishi va kredit mablag‘larining katta qismi iqtisodiyotning noreal ishlab chiqarish sohalariga yo‘naltirilishi (57%), o‘z navbatida ma’lum bir tovar va xizmatlari importini oshishiga sabab bo‘lmoqda.
  
• 
  Chet el investitsiyalarining o‘sishi (2019 yilning birinchi yarmida 2 marta ko‘paygan).
  
• 
  Tovar ishlab chiqarish hajmi o‘sish darajasi(7-8%)ning jalb etilgan investitsiyalar hajmi o‘sish sur’ati (1,5 marta)dan pastligi.
  
• 
  Chet eldan pul o‘tkazmalarining ko‘payganligi (2018 - 5,2 va 2019 - 5,8 mlrd.doll.)
  
• 
  Tovarlar eksportining (maxsus eksportdan tashqari) 22,7 foizga va aholi real daromadlarining o‘sish darajasi tovar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan ko‘payishi natijasida iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabning oshishi.
  

Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish, eksport salohiyatini kuchaytirish, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish va bojxona maʼmuriyatchiligini takomillashtirish boʻyicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, fitosanitariya, sanitar-epidemiologik, veterinariya, ekologik nazorat organlari va sertifikatlash organlari (keyingi oʻrinda – vakolatli organlar) faoliyatini oʻrganish natijalari ularning Oʻzbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali oʻtuvchi tovarlar va transport vositalariga nisbatan nazorat funksiyalarini amalga oshirish samaradorligi va tezkorligini oshirish, shu jumladan, idoralararo elektron hamkorlikni jadal joriy qilish orqali takomillashtirish zarurati mavjudligini koʻrsatmoqda.

O`tgan yil bilan taqqoslaganda, tovar va xizmatlar eksporti bo`yicha asosiy hamkor davlatlar tarkibida Xitoy Xalq Respublikasi (eksport umumiy hajmining 16,4 %), Rossiya Federatsiyasi (13,1 %), Qozog`iston (8,5 %), Turkiya (6,4 %), Qirg`iziston (3,9 %), Afg`oniston (3,1 %) va Tojikiston (1,7 %) davlatlari saqlanib qolmoqda. Hamda ularning jami eksportdagi ulushi 53 foizdan yuqorini tashkil etmoqda.
Joriy yilning yanvar-sentabr oylarida tovarlar va xizmatlar eksporti bo`yicha yettita asosiy hamkor davlatlardan biri bo`lgan Tojikiston eksport ulushi bo`yicha Eronni o`rniga qayta tiklandi. Shu bilan birga, Qirg`iziston yildan yilga Afg`oniston va Eronni ortda qoldirib o`z mavqeini mustahkamlamoqda.

Hamkor mamlakatlarning tovarlar va xizmatlar eksporti bo`yicha jug`rofiyasi o`tgan yilning shu davriga nisbatan 148 davlatdan 169 davlatgacha o`sdi.

Ushbu mamlakatlarga eksport qilinayotgan tovarlar tarkibiga asosan energiya manbalari va neft mahsulotlari, kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar hamda oziq-ovqat mahsulotlari kiradi.

Xizmatlar eksporti hajmi 2 544,8 mln. AQSh dollarini yoki jami eksport hajmining 18,6 % ini tashkil etib, o`tgan yilning shu davriga nisbatan 12,7 % ga o`sganligi kuzatildi. Xizmatlar eksporti tarkibining asosiy ulushi transport xizmatlari, turizm xizmatlari, telekommunikatsiya, kompyuter va axborot xizmatlari hamda moliyaviy xizmatlar hissasiga to`g`ri keladi.




Hukumatimiz tomonidan qishloq xo`jaligi va bog`dorchilikni rivojlantirishga katta e`tibor qaratilayotgani bois eksport qilinayotgan mahsulotlar sifati va hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Jumladan, 2019 yilning yanvar-sentabr oylarida umumiy eksportdagi meva va sabzavotlarning ulushi 7,0% ni tashkil etdi.

Xulosa.

Eksport import opеratsiyalari, agar tovarlar davlat chеgarasi orqali kontragеnt mamlakatiga o’tkazilgandagina, statistik hisob uchun zarur ma’lumotlar topshirilgan, ma’lum bojxona rasmiyachiliklari va muolajalari bajarilganidan kеyingina amalga oshirilgan, dеb hisoblanadi. Eksport-import yuklarining bojxona hisobi – xalqaro tovar oqimlarining statistik hisobi bazasidir. U har bir mamlakatning milliy tashqi savdo statistikasi va BMT tizimidagi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan yuritiladigan va nashr qilinadigan yaxlit xalqaro savdo statistikasi asosida jamlanadi. Shuning uchun bojxona statistik hisobi yuritish, tushunchalarni unifikatsiyalash, tashqi savdoni xujjatlashtirish ishlarini standartlashtirish xalqaro va milliy darajada katta ahamiyatga ega.

Eksport – iqtisodiyot barqarorligining asosiy omili. Valyuta zaxiralarini koʻpaytirishning yagona yoʻli ham eksport hajmini keskin oshirishdir.
Ma’lum bo‘lishicha, eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ko‘rilgan choralar natijasida o‘tgan 2019-yilda O‘zbekistonda eksport hajmi 28 foizga o‘sib, hududiy sanoat eksporti qariyb 2 barobarga oshgan.
Mazkur yo‘nalishdagi ko‘rsatkichlarni yanada oshirish maqsadida bu yildan boshlab prognoz ko‘rsatkichlarini belgilash va monitoring qilish bo‘yicha yangi tizim joriy etilib, eksport prognozi 3 yillik qilib tasdiqlandi. 2020-yil rejasi o‘tgan yilgi natijalar bilan solishtirganda 22 foiz ko‘proq qilib belgilandi.
2020-yildan Investitsiya dasturlari yangi tizim asosida ishlab chiqildi. Shu yil uchun 1569 ta xususiy va to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiya loyihalari ro‘yxati tasdiqlandi. Mazkur dasturga asosan shu yilda 233 trillion 200 milliard so‘m, jumladan, 7,1 milliard dollar miqdorida to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar o‘zlashtirilishi ko‘zda tutilgan.
2020-yilda 372 ta bolalar bog‘chasi, 343 ta maktab, 228 ta tibbiyot muassasasi, 61 ta oliy o‘quv yurti, 44 ta sport inshooti, 187 ta ichimlik va oqova suv tarmog‘i, 241 ta irrigatsiya va melioratsiya obyektida qurilish-ta’mirlash ishlari belgilangan. O‘tgan yili boshlangan loyihalarni sifatli amalga oshirish, yangi obyektlar bo‘yicha tender savdolarini yakunlash va moliyalashtirish yuzasidan yo’l xaritalari ishlab chiqilgan.
2019-yil yakuni bo‘yicha lokalizatsiya doirasida 800 dan ortiq loyihalar ishga tushirildi. Xususan, polivinilxlorid, katanka, elektrodvigatel, shisha idishlar, maishiy texnika, har xil dori-darmonlar va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish o‘zlashtirildi.
Keyingi ikki yilda eksport geografiyasi 50 ta davlatga kengayib, 140 taga yetgan. Eksportga 120 ta yangi turdagi mahsulot chiqarilgan. Eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi 56 foizni tashkil etib, hududiy sanoat eksporti qariyb 1,7 barobar oʻsgan. Biroq shunga qaramay, hali ham mamlakatimizning eksport salohiyatidan toʻliq foydalanilmayapti.