Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit

Kalkulyatsiya – xarajatlarni guruhlash va bir birlik tayyor mahsulotni tannarxini aniqlash, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar hamda tayyorlangan mahsulotlarning qiymati.
Quyidagi uch asosiy maqsadga ko‘ra xarajatlarni tasniflaymiz:
ichki va tashqi hisobot xujjatlarini tayyorlash uchun sotilgan mahsulot va tovar-moddiy zaxiralari o‘rtasidagi xarajatlarni taqsimlash; muhim qarorlar qabul qilishi uchun menedjerga to‘liqva ishonchli
ma’lumot taqdim etish; rejalashtirish va nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni taqdim etish.
Xarajatlarni quyidagi belgilari bo‘yicha ham tasniflash mumkin:

1. 
   tarkibiga ko‘ra – xaqiqatdagi, rejadagi, bashoratdagi;
   
2. 
   ishlab chiqarish hajmiga ko‘ra – o‘zgaruvchan, doimiy, va bashqalar;
   
3. 
   toifasiga ko‘ra – umumiy va o‘rtacha;
   
4. 
   boshqaruv funksiyasiga ko‘ra – ishlab chiqarish, savdo, ma’muriy;
   
5. 
   obyekt tannarxiga bog‘liqligiga ko‘ra – to‘g‘ri va egri;
   
6. 
   xarajatning foyda aylanish jarayoniga ko‘ra taqsimlash – mahsulot va davr.
   

Ishlab chiqarish xarajatlari (aynan mahsulotga qilingan xarajat) zaxiralarni, sotilgan mahsulot tannarxi va davr xarajatlarini baholash uchun ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlariga bo‘lish kerak bo‘ladi.
Ko‘pgina mamlakatlarda tashqi foydalanuvchilarga moliyaviy hisobotlarni taqdim etishda, tovar-moddiy zaxiralarini baholash va tannarxni kalkulyatsiya qilish faqat ishlab chiqarish xarajatlariga olib boriladi.
Davlat tomonidan o‘rnatilgan umumiy tartib bo‘yicha, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlarni sotish xarajatlari mahsulot tannarxiga olib boriladi. Daromad va xarajatlarni guruhlashtirish esa korxona faoliyati turiga ko‘ra mustaqil buxgalteriya hisobiga olib boriladi.
Ishlab chiqarish jarayoni bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga bevosita taalluqli bo‘lgan xarajatlar:

• 
  bevosita moddiy xarajatlar;
  
• 
  bevosita mehnatga haq to‘lash xarajatlari; - ishlab chiqarish ustama xarajatlari.
  

Noishlab chiqarish xarajatlari (davr xarajatalari) – ishlab chiqarish jarayoni bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar, ya’ni: - sotish xarajatlari;

• 
  boshqaruv xarajatlari;
  
• 
  boshqa operatsion xarajatlar.