Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit

Analitik ishni rejalashtirish Iqtisodiy tahlilining samarali hamda ta’sirli bo‘lishining asosiy talablardan biri uni amalga oshirilishini rejalashtirilganligidir.
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyektida tahlilni amalga oshirish ishlari oldindan rejalashtirilishi kerak.
Rejalar quyidagi shakllarda tuzilishi mumkin:

• 
  xo‘jalik yurituvchi subyekti analitik ishining kompleks (umumiy) rejasi;
  
• 
  Mavzuga oid reja Analitik ishning umumiy rejasi odatda bir yilga tuziladi.
  

Unda birinchi navbatda tahlil qilinishi kerak bo‘lgan obyektlar ro‘yxati, hamda tahlil qilish maqsadlari aniqlanadi. Keyngi bosqichda tahlil natijasida qo‘yilgan maqsadni amalga oshirishni ta’minlovchi ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqiladi. Rejada majburiy tarzda har bir obyekt bo‘yicha tahlilning ma’lum muddatda qaytarilishi (har yilda, har kvartalda, har oyda, har dekadada, har kun), hamda anahtik ishni amalga oshirish muddatini (misol uchun, keyngi oyning 3 kuniga) ko‘rsatish nazarda tutiladi.
Shuningdek rejada har bir masala yuzasidan tahlil ijrochilari tarkibi va ular o‘rtasidagi majburiyatlaming bo‘linishi ko‘rsatilishi shart. Rejada yana har bir o‘rganilayotgan masala bo‘yicha tahlilning informatsiya va metodik ta’minoti manbalarini (qo‘llanma raqami yoki kompyuter dasturi) ko‘rsatib o‘tish lozim.
Rejada tahlilning ichki va tashqi foydalanuvchilari ko‘rsatiladi. Mavzuga oid reja obyekt, subyekt, tahlilni o‘tkazish muddatlari, uining ijrochilari, hisobot turi va boshqalardan iborat bo‘lib, chuqur o‘rganishni talab etgani uchun yirik muommalami tahlil qilish uchun tuziladi.
Tahlil rejasini bajarilayotganligini nazorat qilish korxona rahbarining muovini yoki tahlilni boshqarish majburiyati yuklatilgan shaxs amalga oshiradi.
Tahlilning axborot (informatsiya) hamda uslubiy ta’minoti Analitik ishlaming natijasi asosan uning informatsion hamda uslubiy ta’minotiga bog‘liq. Iqtisodiy tahlilning ma’lumot manbalari me’yoriy-rejali, hisob va hisobdan tashqarilarga bo‘linadi.
Me’yoriy-rejali ma’lumotlar manbaliriga xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqiladigan xamma turdagi rejalar, ya’ni perspektiv, operativ, texnologik xaritalar, shuningdek, me’yoriy hujjatlar, smetalar, proekt vazifalari va boshqalar kiradi.
Hisob tavsifidagi m a’lumotlar manbalari — bu buxgalteriya, statistika va operativ hisob hujjatlaridagi hamma ma’lumotlar, shuningdek turli xildagi hisobotlar, birlamchi hisob hujjatlaridir. Tahlilning informatsion ta’minotida boshlovchi rol xo‘jalik jarayoni hamda uning natijasida yaqqol aks etgan buxgalteriya hisobi va hisobotga tegishli.
Birlamchi hisob registrlarida hamda hisobotda mavjud bo‘lgan o‘z vaqtida va to‘liq qilingan, ma’lumotlar tahlili xo‘jalik natijalarini yanada mukamallashtirishni ta’minlaydi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar ning hisobi va hisobot ma ’lumotlari ulami darajasini hosil qiladigan asosiy ko'rsatkich va faktorlari tendensiyalarini chuqur o‘rganish uchun foydalaniladi. Makroiqtisodiy statistika ma’lumotini o‘rganish umuman soha bo‘yicha yoki milliy iqtisodiyotda xo‘jalik yurituvchi subyekti ishlashining tashqi shartlarini, xo‘jalik va moliya holatini baholash uchun zarurdir.
Tezkor hisob va hisobot statistika, buxgalteriya hisobi va analiz ta’minotiga nisbatan kerayi ma’lumotlar bilan tez ta’minlaydi. (Misol uchun, mahsulotni ishlab chiqarish hamda uni etkazib berish, ishlab chiqarish zaxiralari holati va hokazo) Shu bilan analitik tadqiqot samaradorligini oshirishga sharoit yaratib beradi.
Hisob hujjati - bir necha yil davomida xo‘jalik yurituvchi subyekti faoliyati natijalari ma’lumoti yig‘iladigan korxonaning iqtisodiy pasporti hisoblanadi.
Ko‘rsatkichlami o‘rganishda pasportda mavjud bo'lgan bir qator ma’lumotlar tadqiqotlami amalga oshirishga va xo‘jalik yurituvchi subyekti iqtisodini rivojlanishini o‘rganishga imkon beradi.
Hisobdan tashqari ma’lumotlar manbalari bu korxonani tegishli hujjatlar boiib, korxona faoliyati tashqi muhitdagi o‘zgarishlami tavsiflovchi ma’lumotlardir.
1) Rasmiy hujjatlar, korxona o‘z faoliyatida ishlatishi majbur bo‘lgan hujjatlar: davlat qonunlari, Prezident farmoyishlari, hukumat qarorlari, yuqori turuvchi muassasalar qarorlari, tekshiruv va audit xulosalari, korxona rahbarlarining qarorlari, boshqaruv yig‘ilishining qarorlari va boshqalar;
2) Xo‘jalik huquqiga oid hujjatlar: shartnomalar, arbitraj va sud qarorlari, reklamatsiyalar;
3) Ilmiy-texnik ma’lumot (maqolalar, ilmiy-tadqiqot ishlar natijasi hisoboti va hokazo);
4) Texnik va texnologik hujjatlar;
5) Korxona va alohida ish ish joylaming holati haqidagi maxsus tadqiqot hujjatlari (xronometraj, rasmlar);
6) Korxona asosiy kontragentlaii haqidagi ma’lumot - ta’minlovchi va xaridorlar.
7) Turli xii rnanbalardan asosiy raqobatchilar haqidagi olingan ma’lumot - internet, radio, teievideniye, gazeta, jumallar, informatsion byulletenlar va boshqaiardan;
8) Material resurslar bozori holati haqidagi ma’lumot (bozor hajmlari, alohida mahsulotlar uchun narx-navo darajasi va dinamikasi);
9) Kapital bozorining holati haqida ma’lumot;
10) Fond bozorlari haqidagi ma’lumotlar (qimmatli qog‘ozlaming asosiy ko‘rinishlari bo‘yicha taklif va narx-navo);
11) Mamalaktda makroiqti sodiy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi haqidagi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
Tadqiqotning obyektiga nisbatat ma’lumot ichki va tashqi boiadi. Ichki ta 'lumot tizimi bu buxgalteriya, statistika, operativ hisob va hisobot ma’lumotlari, reja ma’lumotlari, korxonada ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar va hokazo.
Tashqi ma’lumotlar tizimi bu statistik to‘plamlardagi qayd etilgan ma’lumotlar, doimiy va maxsus nashryotlar, konferensiya va uchrashuvlardagi ma’lumotlar, rasmiy va xo ‘jalik-huquqiy hujjatlar va shu kabilar.
Tadqiqotning predmetiga nisbatan ma’lumot asosiy m a’lumotga, hamda o‘rganilayotgan predmet sohasini yanada mukammalroq tavsiflash uchunyordamchi ta ’lumotlarga bo‘linadi.
Doimiy ravishda tushadigan analitik ma’lumot regulyar va epizod tavsifidagi ma’lumotlarga boiinadi. Regulyar m a’lumot manbalariga rejali va hisob ma’lumotlari tegishli.
Epizod tavsifidagi ma’lumotlar esa keraklik darajasiga nisbatan hosil bo‘ladi, misol uchun yangi raqobatchi haqida ma’lumot.
Regulyar ma’lumot, o‘z navbatida, o‘zini kerakliligini uzoq muddat saqlovchi doimiy ma’lumotga (kodlar, shifrlar, buxgalteriya hisobining rejasi va shu kabilar), o‘zini kerakliligini ma’lum bir muddat saqlaydigan shartli doimiy ma’lumotga (reja ko'rsatkichlari, me’yoriy ko‘rsatkichlar), voqealarning tez tez o‘zgarishini tavsiflaydigan o‘zgaruvchan ma’lumotga (ma’lum bir muddat uchun tahlil qilinayotgan obyekt haqidagi hisob ma’lumotlari) kabilarga tasniflanadi.
0‘rganib chiqish jaryoniga nisbatan ma’lumotni birlamchi m a’lumot (birlamchi hisob, inventarizatsiya, kuzatish ma’lumotlari) va ma’lum bir o‘rganish va o‘zgarish jarayonini o‘tgan ikkilamchi ma ’lumotga (hisobot va shu kabilar) ajratish mumkin.
Tahlilning informatsiya ta’minotini amalga oshirishda bir qator talablar qo‘yiladi, ya’ni ma’lumotning analitik ekanligi, uning haqiqiyligi, tezkorligi, taqqoslana olishi, ratsionalligi va boshqalar.
Ma’lumotning analitik ekanligi butun iqtisodiy ma’lumot iqtisodiy tahlil talablariga javob berishi kerakliginin bildiradi, ya’ni ma’lumotlaming aynan sohalar faoliyati va iqtisodiy jarayonni har tomonlama o‘rganish uchun zarur bo‘lgan detallashtirilgan holda kelib tushishini ta’minlash, ular asosida asosiy omillaming ta’sir qilishini aniqlash va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun ichki xo‘jalik zaxiralarini o‘rganish imkoni bo‘lishi lozim.
Shuning uchun iqtisodiy tahlilning hamma infomatsiya ta’minoti boshqaruv talablariga asosan doimo mukamallashtirilib borilishi lozim. Iqtisodiy ma’lumot haqiqiy holatga mos bo‘lishi hamda tadqiqot jarayonini obyektiv aks ettirishi kerak.
Aks holda tahlil natijasida qilingan xulosalar, amaliyotga to‘g‘ri kelmaydi, tahlilchilar tomonidan ishlab chiqilgan takliflar esa nafaqat korxonaga kerakli bo‘lishi, balki unga ziyon keltirishi ham mumkin. Shuning uchun tahlil uchun yig‘ilgan ma’lumot yuqori sifatli bo‘lishini tekshirish lozim.
Ma ’lumotning tezkorligi. Amalga oshirilgan xo‘jalik jarayonlari haqidagi ma’lumotlar qanchalik tez yetkazib berilishi, tahlilni ham shunchalik tezkor o‘tkazish mumkinligini, kamchiliklami, yo‘qotishlami aniqlash va ulami o‘z o‘mida bartaraf etishni bildiradi.
Ma’lumotni operativligini oshirish yangi muloqot vositalaridan foydalanish, ulami EHM amalga oshirish hisobiga erishiladi.
Ma’lumotning sifatiga beriladigan talablardan biri uni tadqiqotning predmeti va obyektiga, ma’lum bir muddatga, ko‘rsatkichlami hisoblash metodologiyasi va boshqa bir qator belgilarga taqqoslanishini ta’minlashdir.
Oldindan ko‘rsatkichlar taqqoslanishi ta’minlangan bo‘lsa, u holda tahlil ancha kam mehnat talab qiladi. Buning uchun butun raqamli ma’lumotning sifatliligi tekshirilganidan so‘ng, u ko‘rib chiqilgan qo‘llanishlami ishlatib ma’lum bir ko‘rinishga keltiriladi. Informatsion bazani shakllantirishda tahlil qilish uchun m a’lumotlami onsonlashtirish maqsadga muvofiq.
Analitik tadqiqot ko‘p holda bashorat tavsifiga ega bo‘lib, buxgalter hisobotidagi kabi aniqlikni talab qilmaydi.
Xo‘jalik subyektlari faoliyatiga beriladigan umumiy bahoni osonlashtirish maqsadida birlamchi ma’lumotlar ko‘pincha o‘rta va nisbiy ko‘rsatkichlar darajasida ko‘rsatiladi. Va nihoyat, ma’lumot tizimi ratsional bo‘lishi kerak, ya’ni ma’lumotni yig‘ish, saqlash va ishlatish uchun ketgan vaqtni kamaytirish lozim.
Bir tomondan, iqtisodiy jarayonini kompleks tahlil qilish uchun har tomonlama ma’lumot talab qilinadi. Agar, bunday imkoniyat mavjud bo‘lmasa tahlil to‘liq bo‘lmaydi.
Boshqa tomondan, ortiqcha ma’lumot uni qidirish, yig‘ish va qaror qabul qilish jarayonini uzaytiradi. Ushbu talabdan, ma’lumotni foydaliligini tekshirish zarurligi, hamda keraksiz ma’lumotlami chiqarish va kerakli ma’lumotlami kiritish asosida ma’lumotlami takomillashtirish mumkinligi kelib chiqadi.
Shunday qilib, iqtisodiy tahlilni samaradorligini ta’minlashda zaruriy shartlardan biri bo‘lgan, iqtisodiy tahlil ma’lumot tizimi yuqorida qayd etilgan talablarga muvofiq shakllanishi va takomillanishi shart. Tahlilni amalga oshirishda uning uslubiy ta’minoti ham alohida o ‘ringa ega.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar da qanday tahlil uslubi qo‘llanilishiga qarab, uning natijasini aniqlash mumkin. Tahlilning uslubiy ta’minoti bo‘yicha mas’uliyat odatda, korxonada analitik ishni boshqaradigan mutaxassisga yuklatiladi. U doimiy ravishda iqtisodiy tahlil metodikasi ni tahlil sohasidagi tajriba va ilm-fan taraqqiyotini o‘rganish asosida takomillashtirishi hamda ulami korxonaning har bir segmentida joriy etish, tahlil bo‘yicha kadrlami tayyorlashi va qayta tayyorlash ishlarini amalga oshiradi.
Mas’uliyatli shaxsni tayyor iqtisodiy-matematik usullami qo‘llab tezkor va kompleks tarzda hujjatlar asosida faoliyat natijalarini o'rganishni ta’minlovchi tahlil dasturlarini joriy etishi yoki o‘zi ijodiy tarzda ishlab chiqishi kabi harakatlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy tahlilni tashkil etishning bosqichlari Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining takomillashishi, islohotlaming tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Chunki mulkdor iqtisodiyot jarayonida asosiy subyekt sifatida ishtirok etadi. U o‘z mulkining ko‘payishidan, ko‘proq foyda olishidan manfaatdor.
Bu uchun tadbirkorlik, izchillik, ziyraklik va aql bilan ish ko‘rish lozim. 0‘z navbatida mulkining holati, ishlatilishi va saqlanishini tahlil qilinishini taqozo etadi.
Demak, iqtisodiy tahlil eng awalo mulkdor uchun kerak ekan. Mulkdor o‘z mulkini ishlatisfi uchun turli korxonalarga ega bo‘lishi mumkin. Bu esa boshqa kishilami, mutaxassislami, xodimlami yollashiga to‘g‘ri keladi. Ular mehnat jamoasini tashkil etadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning yaxshi, samarali ishlashi mehnat jamoasining farovonligini ta’minlaydi. Mehnat jamoyasi o‘zi ishlayotgan korxona xo‘jalik faoliyatini muntazain tahlil qilib borishni taqozo qiladi.
Demak, iqtisodiy tahlil bevosita mehnat jamoasi uchun ham kerak ekan. Har bir korxonaning xo‘jalik faoliyati natijasidan davlat ham manfaatdor.
Chunki har bir xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z mulkidan, qilgan oboroti va olgan foydasidan soliq to‘laydi. Shu tufayli davlat nomidan soliq idoralari ham korxona faoliyatini chuqur tahlil qilib borishdan manfaatdor.
Demak, iqtisodiy tahlil soliq idoralari xodimlari uchun ham kerak ekan. Iqtisodiyotni modemizatsiya qilish sharoitida iqtisodiy tahlil bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlardagi deyarli hamma mutaxassislar shug‘ullanadi.
Ammo hammasi ham xo‘jalik yurituvchi subyekti to‘g‘risida jamlangan batafsil axborotga ega emas. Hamma o‘zi bajarayotgan u yoki bu soha bo‘yicha axborotga ega.
Shu jihatdan hamma o‘zining sohasini muntazam tahlil qilib boradi. Lekin shuni e’tirof etish kerakki, xo'jalik faoliyati to‘g‘risida butun faoliyatni o‘zida jamlagan axborotlar buxgalteriyada to‘planadi va qayta ishlanadi.
Analitik ishlaming muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uni qanday tashkil etilishiga bog‘liq. Xo‘jalik yurituvchi subyekti faoliyatida iqtisodiy tahlilni tashkil etishning quyidagi bosqichlardan iborat:
Tahlil rejasi va dasturini tuzish bosqichi. Iqtisodiy tahlilning dasturi va rejasini tuzib olish tahlilni tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda iqtisodiy tahlil ishlari nimadan boshlanishi, tahlil o‘tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi hamda tahlil ishlari nima bilan yakunlanishi ko‘rsatib o‘tiladi.
Bundan tashqari iqtisodiy tahlil o‘tkazish dasturida quyidagilar aniq ko‘rsatilgan va belgilanib olingan bo‘lishi lozim:

• 
  tahlilning maqsadi va vazifasi;
  
• 
  tahlil obyekti;
  
• 
  iqtisodiy tahlil ishlarini olib borish joyi;
  
• 
  tahlil mazmunini izohlash;
  
• 
  ijrochilami tarkibi va ulaming vazifalari;
  
• 
  tahlil o‘tkazish muddatlari;
  
• 
  tahlil manbalari va ulami natijalarini rasmiylashtirish tartibi.
  

Tahlil uchun zarur ko‘rsatkichlarni belgilash hamda kerakli boHgan manbalarni aniqlash bosqichi.
Ushbu bosqichda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:

• 
  tahlil uchun zarur ma’lumotlami aniqlanadi;
  
• 
  tahlil manbalari belgilanadi;
  
• 
  qo‘shimcha ma’lumotlar j alb etiladi.
  

To‘plangan ma’lumotlar va ulaming manbalarini to‘g‘riligini tekshirish hamda ishonchliligini aniqlash bosqichi. Manbalar tahlil uchun moslashtiriladi.
Bundan tashqari ushbu bosqichda quyidagilar belgilab olinadi:

• 
  tahlil usullari;
  
• 
  ma’lumotlami soddalashtirish;
  
• 
  jadval, chizma va maketlami tuzish;
  
• 
  ta’sir etuvchi omillami topish;
  
• 
  zaxiralami aniqlash. Iqtisodiy tahlil bosqichi
  

Bu eng muhim bosqich bo‘lib, bevosita tahlil jarayonlari amalga oshiriladi, ko‘rsatkichlar hisoblanadi, o‘zgarishlar topiladi, o‘zgarish sabablari va unga ta’sir etuvchi omillar, ham miqdor, ham tartib jihatdan aniqlanadi.
Ushbu bosqichda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:

• 
  mezon ko‘rsatkichlarini aniqlash;
  
• 
  ko‘rsatkichlami hisob-kitob qilish hamda natijalami baholash;
  
• 
  baholashda ekspertizadan foydalanish;
  
• 
  natijalami umumlashtiruvchi mezonlami aniqlash;
  
• 
  tahlil natijalarini xulosaga tayyorlash.
  

Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi. Bu bosqichda o‘rganilayotgan iqtisodiy jarayon yakunlanadi. 0‘zgarishlarga baho beriladi.
Bundan tashqari ushbu bosqichda quyidagi ishlar amalga oshirilishi zarur bo‘ladi:

• 
  korxona faoliyati natij alarming o‘zgarish sabablarini tushuntirib berish;
  
• 
  korxona faoliyatini yanada yaxshilashga oid zaxiralami jamlab ko‘rsatib berish;
  
• 
  aniqlangan zaxiralardan foydalanish tadbirlarini belgilash;
  
• 
  tahlil natijalarini hisoblash va hisobotda ifodalash.
  

Tahlil natijasida aniqlangan ilg‘or g ‘oya va tajribalarni amaliyotda qoHlash choralari va tadbirlarini ko‘rsatib berish hamda ulami amaliyotga tadbiq etish bosqichi Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda iqtisodiy tahlilni tashkil etish va o‘tkazish bosqichlarining umumiy ko‘rinishini quyidagi chizmada ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin.