Buxgalteriya balansining mazmuni va mohiyati

bunda,
- schyotning boshlangich koldigi;
- schyotning debet oboroti summasi;
- schyotning kredit oboroti summasi.
Passiv schyotlarda esa bu formula kuyidagi kurinishga ega:
қ Қ -
Akti va passiv schyotlarning oborotlarini aniklashga kuyidagi misolni keltirish mumkin:

Д-т10" Материаллар" К-т			Д-т" Устав капитали" К-т
10 000				250 000
1) 20 000	3) 30 000		3) 100 000	1) 100 000
2) 40 000				2) 50 000
60 000	30 000		100 000	150 000
40 000				300 000

Shunday qilib, schyotning boshlangich koldigi mablaglar yoqi ularning manbalarini ma`lum muddatga (oyning birinchi kuniga) bulgan xolatini anglatadi. Schyotlarning debet va kredit tomonlar oboroti summasi usha tomonlarda aks ettirilgan operatsiyalar summalari yigindisini va yakuniy koldik esa usha mablag yoqi mablag manbasining oy yakuniga bulgan xolatini bildiradi.

Demak korxona mablaglari va ularning manbasi uchun, ya`ni ularning xar bir turi uchun aloxida schyotlar joriy qilingan. Ularning umumiy soni 97 ta.
Schyotlarning turkumlanishi.
xisob ishlarini yaxshm yulga kuyilishi va xar xil schyotlar xususiyatlarini urganishuchun schyotlar klassifikatsiyasi zarur.
Schyotlarni iqtisodiy mazmuniga kura bunday guruxlash, ularda nimalar, ya`ni kanday iqtisodiy obyekt va uni xar tamonlama izoxlash uchun yana kaysi schyotlardan foydalanish mumkinligini kursatadi.
Iqtisodiy mazmuniga kura schyotlar kuyidagicha guruxlanadi:

1. 
   Asosiy schyotlar;
   
2. 
   Tartibga soluvchi schyotlar;
   
3. 
   Taksimlovchi schyotlar;
   
4. 
   Kalkulyatsiya schyotlar;
   
5. 
   Takkoslovchi schyotlar;
   
6. 
   Balansdan tashkari schyotlar.
   

Ushbu guruxlarni aloxida kurib chikamiz.
Asosiy schyotlar korxona xujalik mablaglari yoqi ularnin manbalari turlari buyicha ma`lumot beruvchi va nazorat qiluvchi schyotlardir. Umumiy tarzda bu schyotlarda korxona mulki xisobga olinadi.
Asosiy schyotlarning xususiyati shundan iboratki, joriy oy yakunida ushbu schyotlar buyicha yakuniy koldik mavjud bulsa, ular albatta balansda kursatiladi. Tarkibiy tuzilishiga kura bu schyotlar aktiv, passiv va aktiv-passiv schyotlarga bulinadi.
Asosiy aktiv schyotlar korxona xujalik mablaglari va debitorlar bilan xisob-kitobda kullaniladi. Masalan, 01 "Asosiy vositalar", 10 "Materiallar", 51 "Xisob-kitob schyoti", 62 "Xaridorlar va buyurtmachilar bilan xisob-kitoblar" va 76 "Xar-xil debitor va kreditorlar bilan xisob-kitoblar" schyotlari shular jumlasidandir.
Asosiy passiv schyotlar esa korxona mablaglari manbalarining va majburiyatlarining xolatining xisobi uchun foydalaniladigan schyotlardir. Masalan, 85 "Ustav kapitali", 87 "Taksimlanmagan foyda", 90 "Kiska muddatli kreditlar", 60 "Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan xisob-kitoblar" schyotlari.
Asosiy aktiv-passiv schyotlar korxona debitorlik va kreditorlik karzlarining xolati tugrisida ma`lumot beradi. Schyotlarning debet bolangich koldigi - korxonaning debitorlik karzini yoqi zararni, kredit koldigi esa kreditorlik karzini yoqi foydani bildiradi. Agar joriy oy mobaynida korxonaning debitorlik karzi ortsa - schyotning debet tomoniga, kreditorlik karzi esa kredit tomoniga yoziladi.
Tartibga soluvchi schyotlar - bu korxona xujalik mablaglari va ularning manbalari xolatini tugirlovchi schyotlardir. Tugirlash jarayoni ushbu schyot ma`lumotlarini oydinlashtirish maksadida unga kushimcha va usha schyot bilan boglik boshka schyot ochish orkali amalga oshiriladi. Masalan, korxona asosiy vositalari, nomoddiy aktivlari va arzon baxoli va tez eskiruvchi buyumlariga eskirish summasi xisoblanadi. Shu sababli ular balansda ikki xil baxoda, ya`ni boshlangich va koldik kiymatda aks ettiriladi.
Korxona ushbu mulklar tugrisida anik va tugri ma`lumotlar olish uchun ularga eskirish summalarini xisobga oluvchi schyotlar ochilgan. Bunda, korxona mulkini xisobga oluvchi 01 "Asosiy vositalar", 04 "Nomoddiy aktivlar" va 12 "Arzon baxoli va tez eskiruvchi buyumlari" schyotlar tartibga solinadigan schyotlar, ularning eskirish summalarini xisoblovchipassiv 02 "Asosiy vositalar eskirishi", 05 "Nomoddiy aktivlar eskirishi" va 13 "Arzon baxoli va tez eskiruvchi buyumlari eskirishi" schyotlari esa tartibga soluvchi schyotlar deb ataladi.
Tartibga soluvchi schyotlar summalarini tartibga solinuvchi schyotlar summasidar chegirib tashlash orkali korxona mulkining xakikiy xolati aniklanadi.
Taksimlovchi schyotlar - bu korxona xarajatlarini yigish va ularni tugri taksimlashni nazorat qiluvchi schyotlardir. Bunday schyotlar aktiv xisoblanib, xarajatlar summalari, avvalo, ushbu schyotning debet tomonida joriy oy mobaynida yigilib boriladi va oy yakunida boshka schyotlarga kredit tomonidan xisobdan chikariladi. Bunga aktiv 23 "Yordamchi ishlab chikarish xarajatlari", 25 "Umumishlab chikarish xarajatlari" va 26 "Davr xarajatlari" schyotlari misol buladi.
Shunday qilib, oy yakunida taksimlovchi schyotlarda yakuniy koldik kolmaydi va shu sababli ular korxona balansida kuosatilmaydi.
Kalkulyatsiya schyotlari - korxonaga kelib tushgan materiallar va ishlab chikarilgan maxsulot, kursatilgan xizmat va bajarilgan ishlarga sarflangan xarajatlarni xisoblovchi schyotlardir.
Ma`lum xisob obyektlariga sarflangan xarajatlar shu obyekt bilan boglik schyotlarda yigilib boriladi va oy yakunida barcha xarajatlar summalari kushilib, obyekt tannarxi xisoblab chiqiladi. Tannarxni xisoblash jarayoni kalkulyatsiya qilish deb ataladi.
Masalan, korxona ishlab chikargan iaxsulotlarga sarflangan xarajatlarni xisobga olish uchun aktiv 20 "Asosiy ishlab chikarish" schyoti joriy qilingan. Joriy oy davoimda schyotning debet tomonida yigilgan xarajatlar maxsulot tannarxini tashqil qiladi. Kalkulyatsiya schyotlariga 20 "Asosiy ishlab chikarish" va 23 "Yordamchi ishlab chikarish xarajatlari" schyotlari misol buladi.
Takkoslovchi schyotlar korxona faoliyati xujalik jarayonlarining moliyaviy natijasini aniklash uchun kullaniladigan schyotlardir. Bu jarayon schyotning debet va kredit oborotlarini solishtirish orkali aniklanadi. Masalan, 80 "Foyda va zararlar" schyotining debet tomoniga korxona faoliyatida yuzaga kelgan zararlar, kredit tomonida esa foyda aks ettiriladi. Joriy oy yakunida schyotnig debet va kredit oborotlari takkoslanib, yakuniy koldik aniklanadi. Agar koldik schyotning debet tomonida shakllansa - zararni, kredit tomonida esa foydani anglatadi.
Bundan tashkari, 46 "Maxsulot (ish, xizmat) sotish", 47 "Asosiy vositalarni sotish va boshka chikarishlar" va 48 "Boshka aktivlarni sotish" schyotlari xam takkoslovchi schyotlar xisoblanadi. Bunda, korxona mulkini sotishdan kurilgan foyda schyotning kredit tomoniga, zarar esa debet tomoniga yeziladi.
Balansdan tashkari schyotlarda korxonaga tegishli bulmagan va maksadlar uchun korxonada vaktinchalik saklanayetgan xujalik mablaglarini aks ettiuvchi schyotlardir. Bu schyotlarning balansdan tashkari deb nomlanishiga sabab, ular balansda kursatilmaydi, chunki bu schyotlardagi mablaglar korxonaga tegishli emas. Bu schyotlarni balansda kursatish korxona mulkining notugri xolatini anglatgan bular edi.
Balansdan tashkari schyotlar uch xonali rakamlar orkali ifodalanadi va ularga ikkiyoqlama yezuv usuli kullanilmaydi. Akti balansdan tashkari schyotlarda kupayish fakat debet tomonga, kamayish esa kredit tomonga yeziladi. Passiv schyotlarda esa buning aksi buladi. Masalan, bkorxonaga vaktinchalik ma`suliyatli saklashga maxsulot kabul qilinganda kuyidagi buxgalteriya yozuvi yoziladi:
Д-т К-т Суммаси
002 100 000