Butun dunyo bo’yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi va ko’pincha bir-biridan

---

1-MARUZA 
Global tarmoqlar
butun dunyo bo’yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi va ko’pincha bir-biridan 
10-15 ming km uzoqlikdagi kompyuter va aloqa tarmoqlari uzellarini birlashtiruvchi aloqa tarmog’i xisoblanadi. 
Mintakaviy tarmoqlar
uncha katta bo’lmagan mamlakat shaxarlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni 
birlashtiradi. Aloqa kanallari sifatida ko’pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Tarmoq uzellari orasidagi 
masofa 10-1000 km ni tashkil etadi. 
Lokal tarmoqlari
bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi abonentlarni bog’laydi. 
Lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan, chunki 80-90% axborot o’sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Lokal 
tarmoqlari xar qanday tizilmaga ega bo’lishi mumkin. Lekin lokal tarmoqlardagi kompyuterlar yuqori tezlikka 
ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog’langan bo’ladi. 
Internetning 
tarixi Internе́t (ingl. Internet) — axborotni saqlash va uzatish uchun mo’ljallangan Butunjaxon 
umumlashtirilgan kompyuter to’ridir. Ko’pincha Umumjaxon to’ri yoki Global to’r deb nomlanadi. Uning asosida 
Butunjaxon o’rgimchak to’ri (World Wide Web, WWW) va boshqa aloqa sistemalari faoliyat yuritadi. 2012 yilning 
30 iyuniga kelib Er shari aholisining Internetdan foydalanuvchilari soni 2,4 mlrd. dan oshib ketdi.
1957 yilda 
Sovet Ittifoqi tomonidan Erning birinchi sun’iy yo’ldoshi fazoga chiqarilganidan so’ng AQSh mudofaa Vazirligi 
axborot uzatishning ishonchli sistemasiga muhtojligini sezdi. Mudofaa yo’nalishida ilmiy-tekshirish istiqbolli 
ishlanmalar ustida ish olib boruvchi agentligiga (DARPA) AQSh xukumati tomonidan kompyuterlar tarmog’ini 
ishlab chiqish vazifasi topshirildi. Shuningdek bunday vazifa Kaliforniya universitetiga (Los-Andjeles), Stenford 
ilmiy tekshirish markaziga, Yuta Universitetiga, Kaliforniya shtatidagi Universitetga (Santa-Barbara) yuklatildi. 
Kompyuter to’ri ARPANET (ingl. Advanced Research Projects Agency Network) deb nomlandi va 1969 yilda 
mazkur tarmoq orqali dastur doirasiga kiruvchi yuqorida sanab o’tilgan 4 ta ilmiy maskan birlashtirildi. 
elektron pochta
1971 yilga kelib elektron pochta jo’natishga mo’ljallangan birinchi dastur ishlab chiqildi. Bu 
dastur tez orada mashhur bo’lib ketdi.1973 yilda aloqa tarmog’iga transatlantika telefon kabeli orqali 
Velikobritaniya va Norvegiya tashkilotlari ham qo’shildi va u xalqaro tarmoq maqomini oldi.1970-yillarda 
tarmoq orqali asosan elektron pochta jo’natilar edi. Turli texnik tuzilishga ega bo’lgan boshqa tarmoqlar bilan 
aloqa o’rnatishning imkoniyati yo’q edi. 1970 yillarning ohiriga kelib axborot uzatishning yangi protokollari 
rivojlana boshladi. Bu masalada Djon Postelning xizmati katta bo’ldi. 
Axborot
– bu saqlash, uzatish, o’zgartirish ob’ekti bo’lgan ma’lumotdir.
Xabar 
– axborotni uzoqqa uzatish uchun qulay ifodalash (taqdim etish) shaklidir. Xabarning hajmi ko’rsatilgan 
barcha axborot bilan aniqlanadi va gap telefon xabarlari yoki eshitirish dasturlari haqida ketganida ko’pincha 
belgilar (xarflar yoki raqamlar) soni yoki uni uzatish vaqti bilan baholanadi. Telekommunikatsiya sohasiga 
nisbatan xabar – bu elektromagnit signallari yordamida elektr aloqavositasida uzatiladigan axborotdir.Axborot 
parametrlarining o’zgarishiga qarab 
uzluksiz
va 
diskret
xabarlarni farqlaydilarUzatiladigan xabarlarni 
ifodalovchi fizik jarayonlarni signal deb ataladi. 
Kompyuter tarmog’i
– axborot uzatish liniyalari bilan bog’langan ikki va undan ortiq kompyuterlardan tashkil 
topgan bo’ladi. Axborot uzatish tezligi (kanalning o’tkazish qobiliyati) – bir soniyada bit axborot miqdori (bit/s) 
va o’lchov birliklari (kbit/s, Mbit/s, Gbit/s): 

1 kbit/s = 1024 bit/s; 

1 Mbit/s = 1024 Kbit/s; 

1 Gbit/s = 1024 Mbit/s. 
Kompyuter tarmoqlarining qurilish tamoillari 
Kompyuter tarmoqlari ko’pgina belgilariga asosan tasniflanadi (klassifikatsiyalanadi). Kompyuter tarmoqlarini 
tasniflashda asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 

tarmoqning texnologik xususiyatlari; 

tashkiliy mezonlari; 

funktsional roli va tarmoq tarkibi. 
Tarmoqning texnologik xususiyatlari nuqtai nazaridan tarmoq quyidagi belgilarga tasniflanadi: 

hududni qoplashi; 

uzatish muhit turi; 

topologiyasi; 

kommutatsiya usuli; 

paketlarni harakatlash usuli. 
Protokol
– tarmoqda axborotni uzatish qoidalari to’plami, apparat va dasturiy ta’minotni birgalikda ishlashini 
ta’minlash uchun barcha kompaniyalar bu protokollarga amal qilishlari lozim. Protokol - xabarlar turi va 
formatini, xabarlarni uzatilish tartibini belgilaydi. 
Mijozlar va serverlar.
Internetda uzoqlashgan kompyuterlar bilan ishlash uchun 
mijoz/server 
texnologiyasi 
qo’llaniladi. Bunda foydalanuvchi bevosita ishlayotgan kompyuter (ishchi stantsiya) 
mijoz
, asosiy ma’lumotlar 
va resurslar joylashgan uzoqlashgan kompyuter esa 
server
deb qaraladi. Bu texnologiyaga tayanib, Internet 
resurslariga bemalol kirib, ulardan foydalanish imkoniyati paydo bo’ldi. Bunday texnologiyani qo’llash juda 
oddiy. Kerak bo’lgan ma’lumot yoki resursga kirish uchun klient programma ishga tushiriladi va u kerakli 
ma’lumot va resurslarni aniqlashtiradi. So’ngra bu programma kompyuter tarmog’i orqali resurs va 
ma’lumotlarni boshqaruvchi server programma bilan bog’lanadi. 
Kanallar kommutatsiyasi
usulida tugunlar o’rtasida uzluksiz fizikaviy kanallar hosil bo’lib, kommutatorlar 
yordamida alohida kanal qismlari ketma-ket ulangan bo’ladi, bir nechta fizikaviy kanallar yagona fizikaviy 
kanalni tashkil etadi va har bir kanalda uzatish tezligi bir xil bo’lish sharti asoslangan. Bunday yagona kanal 
ma’lumot uzatish jarayonidan avval o’rnatilishi kerak bo’ladi va bu kanal ulash o’rnatish jarayonida faqat ushbu 
bog’lanishga xizmat qiladi. 
Paketlar kommutatsiyasi
asosan, kompyuter trafigini uzatishga mo’ljallangan bo’lib, ma’lumot almashuvini 
samarali ravishda tashkil etishga imkon beradi.Paketlar kommutatsiyasida foydalanuvchilararo uzatilayotgan 
xabarlar kichik qismlarga — paketlarga bo’linadi. Ma’lumot uzatish tarmoqlarida paket asosiy uzatish birligi 
hisoblanadi. Katta hajmdagi habarlar kichik paketlarga bo’linishi tarmoqda ma’lumot uzatish tezligining keskin 
oshishiga olib keladi. Xabarlar turli uzunlikga ega bo’lishi mumkin — bir necha baytdan o’nlab megabaytgacha, 
paketlar esa o’zgaruvchan uzunlikka ega bo’lishlari mumkin. 
2-MARUZA 
Tarmоq arхitеkturasi. 
Kompyuterlarni tarmоqqa ulash jarayonida juda ko’p оpеratsiyalarni amalga оshiriladi 
, ya`ni kompyuterdan kompyuterga aхbоrоtlarni uzatilishi to’liq ta`minlanadi. Hamma uzatilayotgan aхbоrоt ko’p 
ishlоv bеrish bоsqichlaridan o’tib bоradi. Avalambоr u blоklarga ajratilib har biri alохida bоshqarish aхbоrоti 
bilan ta`minlanadi. Хоsil bo’lgan blоklar pakеt sifatida jihоzlanadi, bu pakеtlar kоdlashtiriladi, shundan so’ng 
elektr signallari yoki yorug’lik signali yordamida tanlangan ega bo’lish usulida tarmоq оrqali uzatiladi, ya`ni 
qabul qilingan pakеtni qaytatdan blоklangan aхbоrоtlari tiklanib, blоklar aхbоrоtlar ko’rinishida ulanadi va 
shundan so’nggina bоshqa ilоvaga fоydalanish uchun tayyor bo’ladi. Bu albatta bo’ladigan jarayonni ancha 
sоddalashtirib bayon qilinishi. 
Kompyuter tarmog`i
– bu aloqa kanallari orqali yagona tizimga bog`langan kompyuter va terminallar 
majmuasidir. Kompyuter tarmoqlarini ko’pgina belgilar, xususan xududiy ta`minlanishi jixatidan tasniflash 
mumkin. Bunga ko’ra global, mintakaviy va lokal (maxalliy) tarmoqlar farqlanadi. Qo’llaniladigan dasturiy 
ta`minot nuqtai nazaridan tarmoq tuzilishining ikki xil asosiy tamoyili joriy etilgan.
Birinchi tamoyilda
tarmoqning dasturlashtirilgan ta`minoti ko’pgina foydalanuvchilarga xamma kirishi 
mumkin bo’lgan bosh komp`yuter resurslarini taqdim etishga mo’ljallangan. U ‘fayl-server’ deb yuritiladi. Bosh 
komp`yuterning asosiy resursi fayllar bo’lgani uchun u shu nomni olgan. Bu dasturli modullar yoki 
ma`lumotlarga ega fayllar bo’lishi mumkin. Fayl-server - bu serverning eng umumiy turi. 
Ikkinchi tamoyil
“
klient-server
” arxitektura deb ataladi. Uning dasturiy ta`minoti resurslardan jamoa bo’lib 
foydalanishgagina mo’ljallanib qolmay, ularni qaytaishlash va foydalanuvchi talabiga kura resurslarni 
joylashtirishga mo’ljallangan. “Klient-server” arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bo’linmadan iborat: Serverning 
dasturiy ta`minoti va foydalanuvchi - mijozning dasturiy ta`minoti. 
OSI
(Open System Interconnection) modeli 7ta pog'onadan iborat va har bir pog'ona paket (ma'lumot 
uzatishning bir turi hisoblanadi) hosil qilishda o'z belgisini qo'yib boradi. Ya'ni bunda agar ma'lumot biror 
qurilmadan chiqib ketishdan oldin 7-pog'onadan boshlab pastki pog'onaga tushib borib paket ko'rinishiga keladi 
va uzatiladi. Ikkinchi kompyuter uni qabul qilib olgandan so'ng esa 1-pog'onadan boshlab yuqoriga qarab chiqib 
boradi va ma'lumot ko'rinishiga keladi. Bunda agar qaysidir pog'onada xatolik bo'lsa, paket qaytadan so'raladi 
yoki so'rov bekor qilinadi. 
TCP/IP protokollari 4 ta darajaga bo’linadi
.
Odatda uchta protokol turi alohida ta’kidlanadi: 
transport, tarmoq 
va 
amaliy.
Protokol steklaridan 
foydalanishning ijobiy tomoni shundan iboratki, quyi bosqichda ishlaydigan protokollar anchadan beri 
ishlatiladigan va taniqli Ethernet, FDDI va boshqa tarmoq protokollaridir. Bu protokollarning apparat 
vositalar yordamida bajarilishi sharofati evaziga bir xil qurilmalarni turli tarmoqlarda ishlatish imkoni mavjud 
bo‘ladi. Shu tufayli qurilmalarning moslashuv imkoni hosil bo‘ladi. Yuqori bosqich protokollari xususida esa har 
bir stek o‘z afzalliklariga va kamchiliklariga egadir va «bir protokolga – bir bosqich» tushunchasidek aniq 
bog‘lanish 
yo‘qdir, 
ya’ni 
bir 
pro-
tokol birdaniga ikki-uch bosqichlarda ham ishlashi mumkin.
IPX/SPS
(Internetwork Packet Exchange/Seguenced Packet Exchange) protokollar steki Novell 
kompaniyasining loyihasi va mulkidir. U Novell Net Ware operatsion tizimi uchun mo‘ljallab yaratilgan, u tizim 
yaqin kungacha server operatsion tizimlari o‘rtasida etakchi o‘rinlardan birida edi.
IPX/SPS protokollari
ISO/OSI modelining tarmoq va transport bosqichlarida ishlaydilar, shuning uchun a’lo 
darajada bir-birini kamchiligini to‘ldiradi. Afsuski IPX/SPS protokoli steklari azaldan uncha katta bo‘lmagan 
tarmoqlarga xizmat ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan, shu tufayli uni katta tarmoqlarda ishlatish kam samara 
beradi.
NetBIOS
o‘tgan asrning 80-yillarida yaratilgan bo‘lib lekin tez orada ancha yaxshilangan NetBEUI (NetBIOS 
Extended User Interface) protokol bilan almashtiriladi, u 200tagacha kompyuteri bo‘lgan tarmoqlarda juda 
samarali axborot almashinuvini tashkil qilish imkonini yaratildi. Kompyuterlar o‘rtasida axborot almashinuvini 
hosil qilish uchun, ulardan har biri mantiqiy nomga bog‘lanishi zarur. Kompyuterlarni tarmoqqa ulashda 
dinamik ravishda har bir kompyuterga mantiqiy nom beriladi. Nomlar jadvali tarmoqdagi har bir kompyuterga 
tarqatiladi. Shuningdek, guruhli nomlar bilan ham ishlash qo‘llaniladi, bu esa axborotlarni birdaniga bir necha 
manzilga uzatish imkonini yaratadi. Net BEUI protokolining asosiy afzalligi ishlash tezligi va resurslarga bo‘lgan 
kam talabidir. Agarda katta bo‘lmagan bir segmentdan iborat tarmoqlarda axborot almashinuvini tez tashkil 
qilish talab etilsa, u holda bu protokoldan yaxshisi topilmaydi. 
1980 yilda 
IEEE 802 LAN
standartlashtirish qo'mitasini tashkil etdi, natijada IEEE 802.x standartlari oilasi qabul 
qilindi, bu esa LANning quyi pog’onalarini loyihalash bo'yicha ko'rsatmalar beradi. Keyinchalik ushbu qo'mita 
faoliyati natijalari ISO 8802-1 ... X xalqaro standartlari to'plamiga asos bo'ldi. Ushbu standartlar Ethernet, ArcNet 
va Token Ring uchun juda keng tarqalgan vendorlar standartlarga asoslangan edi. 
IEEE
( Institute of Electrical and Electronics Engineers – elektrotexnika va radio-elektronika injenerlari instituti)
, 
IEEE 802.x standartlarining tuzilishi, kanal sathi, kanal sathining ikkita sath osti sathlariga bo’linishi, LLC va MAC 
sath osti sathlari, kanal sathi sath osti sathlarining asosiy vazifalari, 802 komitetning tarkibidagi bo’limlarIEEE 
dan tashqari LAN protokollarini standartlashtirish bo'yicha ishlarda boshqa tashkilotlar ham qatnashdilar. Shu 
tariqa, optik tolada ishlaydigan tarmoqlar uchun ANSI, Amerika Standartlashtirish Instituti 100 Mbit/s 
ma'lumotlarni uzatish tezligini ta'minlaydigan FDDI standartini ishlab chiqdi. IEEE 802.x oila standartlari yetti 
pog’onali OSI modelining atigi ikkita pastki pog’onani qamrab oladi – fizikaviy va va kanal. Buning sababi 
shundaki, aynan shu pog’onalar mahalliy tarmoqlarning o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Mahalliy 
tarmoqlarning o'ziga xos xususiyati, shuningdek, kanal pog’onasini ikkita qismga bo'linishida ham aks etadi, ular 
ko'pincha sathlar deb ham ataladi:
Logical Link Control
(LLC) – mantiqiy kanalni boshqarish; Media Access Control (MAC) - vositalarga kirishni 
boshqarish. 
MAC
sathi umumiy muhitni to'g'ri bo'lishishini ta'minlaydi, uni u yoki bu tarmoq tuguni ixtiyorida ma'lum 
algoritmga muvofiq ravishda ta'minlaydi. Zamonaviy mahalliy tarmoqlarda MAC ning bir nechta protokollari 
keng tarqalib, umumiy uzatish vositaga kirish uchun turli algoritmlarni amalga oshirdi. Ushbu protokollar 
Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit-Ethernet, Token Ring, FDDI kabi texnologiyalarning o'ziga xos xususiyatlarini 
to'liq aniqlaydi 
LLC
sathi ma'lumotlar kadrlarini turli ishonchlilik darajalari bilan tugunlar o'rtasida uzatish uchun javobgardir, 
shuningdek, qo'shni tarmoq pog’onasi bilan interfeys funktsiyalarini bajaradi. Aynan LLC orqali tarmoq protokoli 
kanal pog’onasidan kerakli transport bilan ishlashni talab qilinadigan sifat bilan talab qiladi. LLC ushbu 
pog’onadagi kadrlarni tiklash protseduralari mavjudligida yoki yo'qligida, ularning yo'qolishi yoki buzilishida 
farq qiladigan, ya'ni ushbu darajadagi transport xizmatlarining sifati bilan farq qiladigan bir nechta ishlash 
usullari mavjud. 
802.1 - Internetworking
– tarmoqlarni birlashtirish, ya’ni bir-nechta tarmoq- larni birgalikda 
ishlashini ta’minlovchi standartlarni ishlab chiqish bo’limi; 
802.2 - Logical Link Control
(LLC)
– ma’lumotlarni uzatishni mantiqiy boshqarish standartlarini ishlab chiqish 
bo’limi; 
802.3 - Ethernet
, 
ma’lumotlarni uzatish muhitiga murojaat qilishning CSMA/CD usuli bo’yicha ishlaydigan LKT; 
802.4 - Token Bus LAN
- ma’lumotlarni uzatish muhitiga murojaat qilishning Token Bus usuli bo’yicha 
ishlaydigan
802.5 - Token Ring LAN
- ma’lumotlarni uzatish muhitiga murojaat qilishning Token Ring usuli bo’yicha 
ishlaydigan 
802.6
- Metropolitan Area Network (MAN) – megapolislar tarmog’i yoki shahar tarmog’i;
802.7 
- Broadband Technical Advisory Group – keng polosali uzatish vositalari standartlari guruhi; 
802.8
- Fiber Optic Technical Advisory Group – optik tolali tarmoqlar bo’yicha texnik maslahat guruhi;
802.9
- Integrated Voice and data Networks – tovush va ma’lumotlarni uzatuvchi integratsiyalangan tarmoqlar;
802.10
- Network Security – tarmoq xavfsizligi; 
802.11
- Wireless Networks – o’tkazgichlarsiz tarmoqlar;
802.12 
- Demand Priority Access LAN, l00VG-AnyLAN –ahamiyatga egalik darajasi asosida talab qilish usuli 
bo’yicha ishlaydigan LKT. 
IEEE 802.11 - IEEE 802
mahalliy tarmoq (LAN) protokollarining bir qismidir va simsiz mahalliy tarmoq (WLAN) 
Wi-Fi kompyuter aloqasini amalga oshirish uchun ommaviy axborot vositalariga kirishni boshqarish (MAC) va 
fizikaviy pog’ona protokollari to'plamini belgilaydi. 2.4 GHz, 5 GHz, 6 GHz va 60 GHz diapazonlarni o'z ichiga 
olgan, ammo shu bilan cheklanmagan holda turli xil chastotalarda ishlay oladi. 
3-MARUZA 
Tarmoq arxitekturasi
- bu kompyuter tarmog'ining tuzilish uslubi, dizayni. Bu tarmoqning fizikaviy tarkibiy 
qismlari va ularning funktsional tashkil etilishi hamda konfiguratsiyasi, uning ishlash tamoyillari va 
protseduralari, shuningdek foydalaniladigan aloqa protokollari uchun asosdir. 
Kompyuter tarmog'ining
arxitekturasi 
- dasturiy ta'minotni, apparat ta’minoti, protokollarni va ma'lumotlarni 
uzatish vositalarini fizikaviy va mantiqiy bog’lanishi sifatida tavsiflanadi. Boshqacha qilib aytganda, arxitektura 
kompyuterlarni qanday tashkil etilganligi va kompyuterga vazifalar qanday taqsimlanganligini belgilab beradi. 
Lokal tarmoqning
qurilish 
arxitekturasi
bo’yicha teng 
huquqli va ierarxik
(yoki maxsus serverga ega tarmoqlar) 
bo’linadi. 
Teng huquqli tarmoqda
xar bir kompyuter o’zining manziliga, nomiga va ish stantsiyasiga ega bo’lib, tarmoq 
uchun xar bir kompyuter teng xuquqli hisoblanadi. Barcha ish stantsiyalari ishchi guruhga biriktirilgan. Teng 
huquqli tarmoqda yagona nazorat markazi yo’q bo’lib, unda xar bir ishchi stantsiya bir vaqtning o’zida server va 
mijoz vazifasini bajarishi, ya’ni boshqa kompyuterdan kelgan savollariga javob berishi va tarmoqqa o’zining 
savollarini jo’natishi mumkin.
Ierarxik tarmoqda
server sifatida bir yoki bir nechta kompyuterlar tanlanadi. Odatda, server kompyuterlardan 
lokal tarmoq foydalanuvchilari foydalanmaydi, shuning uchun xam bu tarmoq ierarxik yoki maxsus serverga ega 
tarmoqlar deyiladi. Serverlar tarmoqni boshqaradi va tarmoqdagi boshqa kompyuterlarning ma’lumotlarini 
saqlaydi.Server barcha foydalanuvchilar kompyuterlarining ishlashini tartibga soladigan lokal tarmoqdagi 
apparat va dasturiy kompleks hisoblanadi. Server lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlarni boshqaradi va bir 
qator servis ishlarini xam amalga oshiradi. Ma’lumotni qayta ishlash jarayonida mijoz ma’lum amallarni bajarish 
uchun serverga murojaat qilishi mumkin: faylni o’qish, ma’lumotlar bazasida ma’lumot izlash, faylni chop etish 
va h.k. Server mijozdan kelgan so’rovni bajaradi va so’rov natijalari mijozga uzatiladi. Server tarmoqdagi 
umumiy ma’lumotlarni saqlash va ushbu ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat qilishni va ma’lumotlarni mijozga 
yuborishni ta’minlaydi. 
Aloqa operator tarmog’i
– bu aloqa xizmatini taklif qiluvchi va uning mijozlari xoxlagan jismoniy shaxs yoki 
xohlagan tashkilotlar bo’lib, ular tijorat shartnoma asosida telekommunikatsiya xizmat ko’rsatuvchilarga 
aytiladi. An’anaviy xizmat – telefon , tashkilotlarga aloqa kanali ijarasi va bu kanallar orqali o’zining shaxsiy 
tarmog’ini qurishi, internetga ulanishi, virtual shaxsiy xizmatlarni tashkil etishi, veb - xosting xizmati, elektron 
pochta, IP-telefon, audio/video signallarni tarqatish va boshqalarga aytiladi. Bunday tarmoqda foydalanuvchilar 
soni korporativ tarmoqqa nisbatan ko’p bo’ladi. Operator to’g’ridan- to’g’ri tarmoqni to’liq ishlashiga 
javobgar hisoblanadi. 
Koorporativ tarmoq
- asosan ma’lum korxonaning o’zi va uning xodimlariga xizmat ko’rsatib, o’z tarmog’iga 
egalik qiladi. Korporativ tarmoq har – xil o’lchovlik bo’lib katta korxona tarmog’ida o’z lokal tarmog’i va global 
tarmoq bilan ulangan bo’lishi mumkin.Korporativ tarmoq 3 turga bo’linadi – bo’lim tarmog’i, bino yoki kompus 
tarmog’i, korxona kengligidagi tarmoq. 

Bo’lim tarmog’i
– bu tarmoq solishtirganda katta bo’lmagan xizmatchilar guruhi bo’lib, korxonaning bir 
bo’limda ishlovchi va umumiy vazifani (hisobxona, marketing) bajaruvchilardir. Odatda xizmatchilar soni
30 dan oshmagan bo’lib, bunday lokal tarmoqda umumiy ma’lumotlardan foydalaniladi: ma’lumotlar, 
ilovalar, modem va lazerli printerlardir. 

Bino tarmog’i
– korxonaning har – xil bo’limlarini bir korxona va binolar chegarasida umumlashtiruvchi 
tarmoqdir.
Kompus tarmog’i
– bir hududda bir necha kv/km maydonni egallab , tarmoq irearxiya asosida o’zining magistr 
kanallariga ega bo’ladi.
Tarmoqning tashkil etilishi va talablar. 
Axborot tarmog‘ini murakkab tizim sifatida uni ko‘plab tizimlarga 
ajratish yo‘li bilan tasniflash mumkin. Bu tizimlar tarmoqni ko‘rib chiqilayotgan muvofiq qatlamlarida ajratilgan 
elementlarni o‘z tarkibiga oladi. Axborot tarmog‘i arxitekturasi deb, tarmoqning funksiyaviy, mantiqiy va 
strukturaviy unsurlar yig‘indisi, ular o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta'sir qoidalariga aytiladi.Umumiy tasavvur 
darajasida har qanday tarmoq 
punktlar
va ularni birlashtiruvchi 
liniyalardan
tashkil topgan. Ularning (punkt va 
liniyalarning) o‘zaro joylashishi tarmoq bog‘liqligi va punktlar o‘rtasidagi axborot almashuvini ta'minlab berish 
qobiliyatini tavsiflaydi. 
Fizikaviy topologiya 
tarmoq punktlarini va ularni bog‘lovchi liniyalarning joylashishini aks ettiradi.
Mantiqiy topologiya 
axborotning manba va iste'molchilarining o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish yo‘llari tashkil 
qilinadigan imkoniyatlar haqida tasavvur beradi.
«Nuqta-nuqta»
turdagi ikki punktli topologiya-eng sodda va ikki punktni bevosita fizikaviy va mantiqiy 
bog‘lovchi tarmoq segmentini o‘z ichiga kiritgan. Bunday segmentning ishonchliligini 1+1 turdagi himoya deb 
nomlanuvchi 100% zahirani ta'minlab beruvchi zahira aloqani kiritish yo‘li bilan oshirish mumkin. 
Daraxtsimon topologiya
turli variantlarga ega. Daraxtsimon topologiya tarmoq segmentining xususiyati n 
punktlar bog‘liqligi fizikaviy darajada qirralar minimal soni Rqn-1 da erishiladi, bu esa tarmoqning yuqori 
tejamkorligini ta'minlab beradi.
«Halqa» topologiyasi
har bir punktga faqat ikkita liniyalar birlashtirilgan tarmoqni tavsiflaydi. Halqa 
topologiyasi optik kabel yordamida lokal kompyuter tarmoqlar, transport tarmoqlar va abonent kirish 
tarmoqlarida keng qo‘llaniladi. 
To‘liq aloqali topologiyada
«har biri har biri bilan» tamoyiliga asoslanib, punktlar o‘rtasida fizikaviy va 
mantiqiy ulanish ta'minlanadi. 
Tarmoqning tashkil etilishi.
Tashkiliy tuzilma tarmoqning yaxlit tashkil qilinishini, ya'ni uning vazifalari, 
elementlarning asosiy xususiyatlari va alohida tizim osti axborot tarmoq segmentlari sifatida qo‘llaniladigan 
unsurlarning tuzilma komponentlariga birlashtirishning kompozision tamoyillarini aks ettiradi.Tarmoq 
elementlari, ularning vazifalari va xususiyatlari. Umumiy holda har qanday tarmoqning elementlari punktlar va 
ularni bog‘lovchi liniyalar hisoblanadilar. Tarmoq punktlari oxirgi va tugun punktlarga bo‘linadi.
Tugun punkti
(node point) yoki tarmoq tuguni (node) bu ikki va undan ortiq aloqa liniyalari birlashgan punkt 
va ushbu punkt ma'lumotlar oqimi yo‘lida oraliq punktdir. Tarmoq tugunida bir paytda yoki har xil paytda turli 
vazifalar amalga oshiriladi, ulardan asosiysi 
kommutasiya, konsentratsiya, mul'tipleksorlash va 
marshrutizasiyadir.
Kommutasiya
(switching)-marshrutizasiya sxemasiga muvofiq tarmoqda axborot oqimlarini taqsimlashda 
tugunda birlashadigan liniyalar o‘rtasida aloqa o‘rnatish jarayoni. Kommutasiya operativ (aloqa seansi 
mobaynida) va uzoq muddatli (krossli), ya'ni tugunda birlashadigan liniyalarni krosslash yo‘li bilan amalga 
oshiriladigan bo‘ladi. 
Konsentratsiya
(concentration)-liniyaning samarali yuklanishini ta'minlash maqsadida quvvatli chiqish 
oqimiga erishish uchun bir necha kirish axborot oqimlarini birlashtirishdir. 
Mul'tipleksorlash
(multiptxing)-liniyaning o‘tkazish qobiliyati resursning ma'lum qismini axborot oqimining 
har biriga berish yo‘li bilan bitta liniyadan bir necha axborot oqimlarini uzatishni ta'minlab beradi. O‘rnatilgan 
bu taqsimlash uzatilayotgan axborot yo‘qligida ham saqlanib qoladi, ya'ni bu yerda konsentratsiya vazifasi 
mavjud emas. 
Marshrutizasiya
(routing)-adres axborot va marshrutlar trassasi jadvali asosida tarmoqning ikki punkti 
o‘rtasida yo‘l qidirish jarayoni.
4-MAVZU 
Lokal va global tarmoqlarning umumiy ta’rifi 
Fizikaviy sathda kompyuterlar orasidagi fizik ulanishini ta’minlovchi tarmoq komponentlari bilan ko‘rsatilgan.
Bunday komponentlar asosan: tarmoq interfeysi (tarmoq xaritasi yoki tarmoq adapteri platasi, standart yoki 
kengaytirilgan kommunikatsion yoki parallel port yoki multiport plata), ma’lumot jo‘natishning tarmoq muhiti 
(koaksial, ikkisimli kabel, mis para yoki optik tola) va bog’lama elementlari (marshrutizatorlar, konsentratorlar, 
qaytargichlar (takrorlagich- repiterlar, xablar (hub)), o‘chirib yoqgichlar (switch) va ohirlovchi elementlari 
(terminatorlar, konnektorlar, razyomlar, zaglushkalar). 
Mantiqiy sath
– bu tarmoqdagi mavjud fizik komponentlardan foydalanish imkonini beruvchi xilma-xil dasturiy 
ta’minotdir. Ko‘pgina DT ichidan bir nechta turini: operatsion sistemalar tarmoq protokollari demon-jarayonlari 
va drayverlari, server-dasturlar va tarmoq servislar yoki xizmat mijozlarini ajratish mumkin.Birrangli va 
ko‘prangli tarmoqlar Tarmoq kompyuterlari orasidagi vazifalar bo‘linishiga qarab, lokal tarmoq ikki sinfga 
bo‘linadi: 
birrangli va ko‘prangli
. Oxirgisi ko‘proq ajratilgan serverli tarmoqlar deb nomlanadi.Agar kompyuter 
o‘z resurslarini tarmoqning boshqa foydalanuvchilariga taqdim etsa, u server hisoblanadi. Boshqa mashina 
resurslariga murojaat qiluvchi kompyuter esa, mijoz hisoblanadi. Ilgari aytilgandek, tarmoqda ishlovchi 
kompyuter, mijoz, server vazifasini bajarishi yoki ikkala vazifalarni birlashtirishi mumkin.Tarmoq topologiyalari 
Tarmoqda kompyuterlarning ulanish va joylashish tartibi tarmoq topologiyasi deb ataladi. Topologiyani ishchi 
stansiyalar, serverlar va boshqa tarmoq qurilmalari tasvirlangan tarmoq haritasi bilan o’xshatish mumkin. 
Topologiya tanlovi tarmoqning umumiy imkoniyatlari, qo’llaniluvchi tarmoq qurilmalari, protokolllar, 
shuningdek kelgusida tarmoqni kengaytirish imkoniga ta’sir o’tkazadi. 
Fizik topologiya
— tarmoqning fizik 
elementlari qay tarzda ulanishining tasviridir. Mantiqiy topologiya tarmoq ichidagi ma’lumotlarning o’tish yo’lini 
belgilaydi.

Bazaviy tarmoq topologiyalari 
umumiy shina;
yulduz;
halqa;yacheykali; aralash.
Umumiy shina (bus) Bu holda barcha kompyuterlar ma’lumotlar shinasi deb nomlangan bir kabelga ulanadi. 
Paket tarmoqning bu qismiga ulangan barcha kompyuterlar tomonidan qabul qilinadi.Tarmoq tezligi ko’p 
jihatdan umumiy shinaga ulangan kompyuterlar soni bilan belgilanadi. Bundan tashqari, bunday topologiya, bir 
necha kompyuterlar tarmoqqa bir vaqtda ma’lumot uzatishga harakat qilgan vaqtda, turli kolliziyalar vujudga 
kelishiga sabab bo’ladi. Tarmoqqa ulangan kompyuterlar soni ortgan sari kolliziya paydo bo’lish ehtimolligi 
ortadi.
“Umumiy shina” topologiyasini qo’llashning avzalliklari:

kabel tejaladi; 

oson kengaytiriladi; 

sodda va kafolatli. 
Asosiy kamchiliklari:

kabelning ishdan chiqishi tarmoq ishini to’xtatadi; 

ma’lumotlarning ko’pligi o’tkazish qobiliyatini pasaytiradi; 

tarmoqda kompyuterlar soni ortishi kolliziya paydo bo’lish ehtimolligini oshiradi. 

har bir kompyuter tarmoq bo’ylab uzatiluvchi ma’lumotlarni olishi mumkin. 

Yulduzsimon topologiyadan foydalanilganda tarmoqning barcha kompyuterlaridan chiquvchi kabellar 
markaziy kommutator yoki konsentratorga ulanadi. Biror kompyuterdan boshqasiga jo’natilgan barcha 
paketlar shu qurilma orqali yetib boradi. Bunda ham passiv, ham aktiv konsentratordan foydalanish 
mumkin.Kompyuter va konsentrator o’rtasidagi aloqa uzilishi tarmoqning qolgan qismi ishiga ta’sir 
etmaydi. Agar konsentrator ishdan chiqsa tarmoq ishi to’xtaydi. Yulduz topologiyasi orqali lokal 
tarmoqlarni ham bir-biriga ulash mumkin. 

Halqali topologiyadann foydalanilganda tarmoqning hamma kompyuterlari yagona halqasimon kabelga 
ulanadi. Paketlar halqa bo’ylab bir yo’nalishda tarmoqqa ulangan kompyuterlarning tarmoq platalari 
orqali uzatiladi. Har bir kompyuter signalni kuchaytirib, halqa bo’yicha uzatadi.
Yacheykali topologiya (mesh)
Bu topologiya har bir kompyuterni tarmoqdagi boshqa kompyuterlar bilan alohida kabel orqali ulanishini 
nazarda tutadi. Bu usul ma’lumotlarni uzatishda qo’shimcha yo’llardan foydanalish imkonini beradi. Biror kabel 
ishdan chiqqanda ma’lumot boshqa yo’l orqali uzatiladi va tarmoq normal faoliyat ko’rsatishda davom etadi. 
Bunday topologiya global hamda bir necha uzoqlashtirilgan tarmoqlarni optic tolali yoki yo’ldosh aloqa liniyalari 
orqali birlashtirishda qo’llaniladi. Lekin lokal tarmoqlarda bir mashinada bir nechta tarmoq interfeyslari hamda 
ko’p hajmdagi kabellar talab etilgani uchun qo’llanilmaydi.
Aralash topologiya
o’zida ikki yoki undan ortiq topologiyani birlashtiradi. Hozirda bu topologiya eng keng 
tarqalgan bo’lib, ko’pincha yulduzsimon va shina topologiyasi birga qo’llanadi.Bunda yulduz topologiyasiga ega 
bir nechta tarmoq bir shinaga ulanadi.Bu topologiyada bir kompyuterdagi nosozlik tarmoq ishiga xech qanday 
ta’sir ko’rsatmaydi, lekin agar markaziy component (konsentrator) ishdan chiqsa, tarmoqlar boshqa aloqa 
qilolmaydi. 
3D Torus topologiya. 
Zamonaviy yuqori tezlikdagi aloqa tarmoqlarini rivojlantirish ko’plab yo'nalishlarni 
qamrab oladi. Bulardan biri – superkompyterlar.Torus tarmoqlari eng yaxshi ishlaydigan superkompyuterlarda 
ishlatiladi. Ularning ma'lum kamchiliklari bor, lekin ularning asosiy foydasi – xarajat tejalishi, va bu ularni juda 
katta miqyosda qo’llanilishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, ba'zi hisoblash algoritmlarida hisoblash 
tugunlari asosan o'zlarining eng yaqin qo'shnilari bilan ma'lumot almashishadi va bu holda torus topologiyasi 
algoritm bilan yaxshi mos keladi.
5-MARUZA 
«
Open Systems Interconnection Basic Reference Model
— Ochiq tizimlarning o‘zaro bog‘lanish etalon modeli 
deb nomlangan model dastlabki ko’rininshida hujjat bo’lib ro‘yxatdan o‘tkazilan. 1978-yilda u OSI /ISO (GOST R 
ISO/МЭК 7498-1-99) tarmoq protokollari stekining tarmoq modeli hisoblandi. Modelning maqsadi har bir 
pog‘onada hozirda mavjud yoki mavjud bo‘lmagan har xil texnologiyalar ishlashiga qaratilgan.
O‘tgan asr 90-yillarning oxirlariga kelib, OSI loyihasi unutila boshlandi. Nima sababdan? Sababi arzon va 
moslashuvchan bo‘lgan va kam ta’riflangan alternativ Transmission Control Protocol / Internet Protocol 
(TCP/IP) borligi bo‘ldi. OSI loyihasi darz ketganda (bu rasman 1996-yilda bo‘lgan) Internetning asosiy 
g‘oyachilaridan biri Eynar Stefferrud (Einar Stefferud) «OSI is a beautiful dream, and TCP/IP is living it», ya’ni 
«OSI modeli qanday chiroyli orzu, TCP/IP esa barchasidan yashovchandir» degan edi. 
OSI ikkita asosiy tarkibiy qismga ega, bu tarmoqning abstrakt modeli bo'lib, u "Asosiy etalon modeli" yoki "yetti 
pog’onali model" deb nomlangan va o'ziga xos protokollar to'plami. OSI mos yozuvlar modeli tarmoq 
kontseptsiyalarini o'qitishda katta yutuq bo'ldi. U tarmoq qurilmalari va dasturiy ta'minot o'rtasidagi o'zaro 
muvofiqlikni belgilaydigan protokol pog’onalarining izchil modeli g'oyasini ilgari surdi. 
Fizikaviy pog‘ona
(Physical Layer) fizikaviy kanallar (koaksial kabel, mis kabel, optik-tolali kabel yoki 
radiomuhit) orqali bitlar ketma-ketligi bilan ish olib boradi. Ushbu pog‘onaga ma'lumotlar uzatish fizikaviy 
muhitlarining, misol uchun, o‘tqazish polosasi, shovqindan himoya, so‘nish kabi tavsiflari aloqador. Fizikaviy 
pog‘onaning vazifalarini tarmoqqa ulangan barcha qurilmalar amalga oshiradi va fizikaviy muhit orqali 
bog‘lanish tashkil etilishini ta'minlaydi. 
Kanal pog‘onasi
(Data Link Layer) vazifalariga uzatish muhitining layoqatligini tekshirish (fizik muhit bir necha 
foydalanuvchilar bilan band bo‘lishi mumkin), xatoliklarni aniqlash va korreksiyalash mexanizmlarini yo‘lga 
qo‘yishdir. Buning uchun kanal pog‘onasida bitlar ketma-ketligi kadrlar deb nomlanuvchi to‘plamlarga 
birlashtiriladi. Kanal pog‘onasi har bir kadrni uzatishning to‘g‘riligini ta'minlaydi, ajratish uchun uni bitlarning 
maxsus ketma-ketligi bilan o‘raydi, shuningdek nazorat ketma-ketligini kadrga qo‘shgan holda hisoblab 
chiqaradi. 
Tarmoq pog‘onasi
(Network Layer) bir necha tarmoqlarni birlashtiruvchi yagona transport tizimini tashkil 
etish uchun xizmat qilib, ushbu tarmoqlarning oxirgi tugunlari o‘rtasida ma'lumot uzatishning turli xil 
tamoyillarini qo‘llashi va ixtiyoriy aloqa strukturasiga ega bo‘lishi mumkin 
Transport pog‘onasi 
(Transport Layer). Transport pog‘onasining asosiy vazifasi paketlarni xatosiz, dastlabki 
ketma-ketlikda, yo‘qotishlarsiz va ikkilanishlarsiz kafolat bilan yetkazib berishdir. Ushbu pog‘onada ma'lumotlar 
qayta taxlanadi: uzunlari bir necha paketlarga ajratiladi, qisqa paketlar esa birlashtiriladi. Shu orqali tarmoqdan 
paketlarni yuborish samaradorligi oshiriladi. Transport pog‘onasida qabul qiluvchi tomonidan ma'lumotlari 
qabul qilinganlik haqida tasdiq signali yuboriladi.
Seans pog‘onasi
(Session Layer) xar xil komp'yuterlardagi ikki qo‘llanish dasturlari orasida seans deb ataluvchi 
bog‘lanishni o‘rnatish, foydalanish va yakunlash imkonini beradi. Ushbu pog‘onada tarmoqdagi ikki qo‘llanish 
dasturlar aloqasi uchun zarur bo‘lgan nomlarni tanib olish va himoya vazifalari bajariladi, o‘zaro bog‘lanish 
jarayonlar o‘rtasida dialogni boshqarishni ta'minlaydi, ya'ni tomonlardan qaysi biri qachon va qancha vaqt 
uzatish bajarishini boshqaradi. 
Taqdimot pog‘onasi
(Presentation Layer) tarmoq komp'yuterlari o‘rtasida ma'lumotlar almashuvi shaklini 
belgilaydi. Qo‘llanish pog‘onasidan kelib tushgan ma'lumotlar yuboruvchi-komp'yuterda umumlashtirilib oraliq 
shaklga o‘tkaziladi. Qabul qiluvchi-komp'yuterda oraliq shakldan ushbu komp'yuterning qo‘llanish pog‘onasida 
ishlatiladigan shaklga aylantirish bajariladi, ya'ni takdimot pog‘onasi tarmoqda uzatilayotgan axborotning 
tarkibini o‘zgartirmagan holda uni kasb etish shakli bilan ishlaydi.
Amaliy pog‘ona
(Application Layer) – modelning eng yuqori pog‘onasi bo‘lib, qo‘llanish jarayonlarining tarmoq 
xizmatlariga kirish uchun imkon yaratadi. Bu pog‘ona amalda turli xil protokollar to‘plami bo‘lib, ular yordamida 
tarmoq foydalanuvchilari printerlar yoki gipermatnlar kabi resurslarga ruxsat oladilar, shuningdek elektron 
pochta protokollari yordamida birgalikda ishlashini tashkil etadilar. Qo‘llanish pog‘onasi faoliyatidagi 
ma'lumotlar birligi odatda ma'lumot (message) deb ataladi. 
6-maruza 
OSI etalon modelining 7 qatlami
OSI Model fizik daraja quyidagi funktsiyalarni bajaradi:

Bitlarni sinxronlashtirish
: Bit darajasida tran
va qabul qiluvchining boshqa usulida soatlar

Ma'lumotlar darajasi
: Bir soniyada yuborilgan bitlarning soni, shuningdek, uzatish tezligi deb ham a
bu qatlam tomonidan belgilanadi.

Fizik topologiyalar
: Tarmoq yaratish uchun qurilmalarning ulanishi fizik topologiya b
Qurilmalar ulanishi mumkin bo'lgan turli xil topologiyalar mavjud, ya'ni yulduzlar topologiyasi, halqa 
topologiyasi, mesh topologiyasi yoki umumiy shina topologiyasi;

Etkazish usuli
: Ikkala qurilma, ya'ni oddiy, yarim dupleks yoki to'liq d
ushbu daraja bilan belgilanadi. 
Amplituda modulyatsiya 
(AM) a modulyatsiya elektron aloqada ishlatiladigan texni
uzatish uchun radio tashuvchi to'lqin. Amplituda modulyatsiyada ampl
signal signaliga mutanosib ravishda o'zgaradi, masalan audio signal. Ushbu uslub bilan qarama
burchak modulyatsiyasi, unda yoki ning chastotasi tashuvchi to'lqin kabi o'zgarib turadi chastota mo
uning bosqich, kabi o'zgarishlar modulyatsiyasi.
Kanal pog'onasida
ishlaydigan uzatish usulining asosiy xususiyatlari quyidagilar hisobla
- asinxron/sinxron;baytga yo'naltirilgan/bitga yo'naltirilgan;
- oldindan ulanishni o'rnatish bilan/d
- o'zgargan ma'lumotlarni aniqlash bilan/aniqlashsiz;
- yo'qolgan ma'lumotlarni aniqlash bilan/aniqlashsiz;
- o'zgargan va yo'qolgan ma'lumotlarni tiklash bilan/tiklashsiz;
-ma'lumotlarning dinamik kompressiyasini qo'llash bilan/qo'llashs
VLAN- tarmog’i.
Tarmoqni samaradorligini oshirish va xavfsizligini ta’minlashda lokal tarmoqlarda VLAN lar 
tashkil etiladi. VLAN tarmog’i lokal tarmoqda qurilmalarni guruhlaydi. VLAN tarmog’i doirasidagi qurilmalar guruhi 
xuddi qurilmalar bitta o’tkazgich yordamida ulangandek bo’l
asoslangan.
VLAN tarmog’i administratorga foydalanuvchilarni yoki 
bo’lmagan holda qo’llanilish sohasi yoki loyihalash guruhi funk
yordam beradi. VLAN dagi qurilma xuddi o’zining shaxsiy tarmog’iga ega bo’lgandek bo’ladi. Kommut
ixtiyoriy porti VLAN ga tegishli bo’lishi mumkin.
tegishli bo’lmagan stantsiyalar paketlarni jo’natish uchun marshrutizatorlar orqali uzatiladi
Tarmoq pogonasi
vazifalaridagi quyidagilar ki
OSI Model fizik daraja quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
: Bit darajasida transmitter va qabul qilgich sinxronlashtirilishi kerak. Transmitter 
va qabul qiluvchining boshqa usulida soatlar sinxronlashtirilishi kerak. 
: Bir soniyada yuborilgan bitlarning soni, shuningdek, uzatish tezligi deb ham a
tomonidan belgilanadi. 
: Tarmoq yaratish uchun qurilmalarning ulanishi fizik topologiya b
Qurilmalar ulanishi mumkin bo'lgan turli xil topologiyalar mavjud, ya'ni yulduzlar topologiyasi, halqa 
yasi yoki umumiy shina topologiyasi; 
: Ikkala qurilma, ya'ni oddiy, yarim dupleks yoki to'liq dupleks o'rtasida uzatish usuli ham 
(AM) a modulyatsiya elektron aloqada ishlatiladigan texnika, ko'pincha a bilan xabarlarni 
uzatish uchun radio tashuvchi to'lqin. Amplituda modulyatsiyada amplituda (signal kuchi) tashuvchisi to'lqinning 
signal signaliga mutanosib ravishda o'zgaradi, masalan audio signal. Ushbu uslub bilan qarama
burchak modulyatsiyasi, unda yoki ning chastotasi tashuvchi to'lqin kabi o'zgarib turadi chastota mo
uning bosqich, kabi o'zgarishlar modulyatsiyasi. 
ishlaydigan uzatish usulining asosiy xususiyatlari quyidagilar hisobla
asinxron/sinxron;baytga yo'naltirilgan/bitga yo'naltirilgan; 
oldindan ulanishni o'rnatish bilan/deytagrammali; 
o'zgargan ma'lumotlarni aniqlash bilan/aniqlashsiz; 
yo'qolgan ma'lumotlarni aniqlash bilan/aniqlashsiz; 
an ma'lumotlarni tiklash bilan/tiklashsiz; 
ma'lumotlarning dinamik kompressiyasini qo'llash bilan/qo'llashsiz. 
samaradorligini oshirish va xavfsizligini ta’minlashda lokal tarmoqlarda VLAN lar 
tarmoqda qurilmalarni guruhlaydi. VLAN tarmog’i doirasidagi qurilmalar guruhi 
ch yordamida ulangandek bo’ladi. VLAN tarmog’i fizik emas, mantiqiy bog’lanishga 
i administratorga foydalanuvchilarni yoki qurilmalarni qayerda joylashganligiga bog
bo’lmagan holda qo’llanilish sohasi yoki loyihalash guruhi funksiyasi bo’yicha segmentatsiyani amalga oshirishga 
yordam beradi. VLAN dagi qurilma xuddi o’zining shaxsiy tarmog’iga ega bo’lgandek bo’ladi. Kommut
lishi mumkin.Har bir VLAN alohida mantiqiy tarmoq hisoblanadi. V
stantsiyalar paketlarni jo’natish uchun marshrutizatorlar orqali uzatiladi
vazifalaridagi quyidagilar kiradi: 
smitter va qabul qilgich sinxronlashtirilishi kerak. Transmitter 
: Bir soniyada yuborilgan bitlarning soni, shuningdek, uzatish tezligi deb ham ataladi, 
: Tarmoq yaratish uchun qurilmalarning ulanishi fizik topologiya bilan belgilanadi. 
Qurilmalar ulanishi mumkin bo'lgan turli xil topologiyalar mavjud, ya'ni yulduzlar topologiyasi, halqa 
upleks o'rtasida uzatish usuli ham 
ka, ko'pincha a bilan xabarlarni 
ignal kuchi) tashuvchisi to'lqinning 
signal signaliga mutanosib ravishda o'zgaradi, masalan audio signal. Ushbu uslub bilan qarama-qarshilik mavjud 
burchak modulyatsiyasi, unda yoki ning chastotasi tashuvchi to'lqin kabi o'zgarib turadi chastota modulyatsiyasi yoki 
ishlaydigan uzatish usulining asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: 
samaradorligini oshirish va xavfsizligini ta’minlashda lokal tarmoqlarda VLAN lar 
tarmoqda qurilmalarni guruhlaydi. VLAN tarmog’i doirasidagi qurilmalar guruhi 
adi. VLAN tarmog’i fizik emas, mantiqiy bog’lanishga 
qurilmalarni qayerda joylashganligiga bog’liq 
siyasi bo’yicha segmentatsiyani amalga oshirishga 
yordam beradi. VLAN dagi qurilma xuddi o’zining shaxsiy tarmog’iga ega bo’lgandek bo’ladi. Kommutatorning 
Har bir VLAN alohida mantiqiy tarmoq hisoblanadi. VLAN ga 
stantsiyalar paketlarni jo’natish uchun marshrutizatorlar orqali uzatiladi. 
- Murakkab tarmog'ining tugunlari o’rtasidagi paketlarni uzatilishi; 
- Biron bir mezon (metrik) asosidagi paketlarni uzatish uchun eng muqobil marshrutni aniqlash; 
- Kanalni pag’onasi protokollarini moslashtirish.
Uchinchi pog'onada bajariladigan tarmoq protokollari ma’lumot paketlari marshrutini ta'minlanadi. 
Paketlarni tarmoqda uzatilishi. 
Kompyuter tarmoqlarda katta hajmli xabarlar kichik fragmentlarga paketlarga 
bo’linadi. Uzatish paytida paket ketma ket aloqa liniyalar va marshrutizatorlar orqali o’tadi. Marshrutizatorlar oraliq 
saqlash bilan uzatish mexanizmni ishlatadi paket avval to’liq qabul qilinadi va buferga yoziladi, keyin aloqa liniyaga 
uzatiladi. 
Transport pog'onasi. 
Transport pog'onasi protokoli transport protokoli deb nomlanadi. U yuboruvchidan qabul 
qiluvchiga ma'lumotlar trasportirovkasini ta'minlab beradi va tarmoq bo'yicha ma'lumotning transportirovka uslubini 
aniqlab beradi.Yuqori pog'onadan keladigan ma'lumotni taqsimlab, manzil va xizmat axborotli sarlavha berish va 
paket ko'rinishida tarmoqqa uzatish mazkur pog'ona uchun xosdir.Bu pog'onada oxirgi foydalanuvchiga paketlarning 
to'g'ri borish tartibi nazorat qilinadi. Asosiy protokollari TCP va UDP. 
TCP protokoli.
Transmission Control Protocol (TCP) Internetda ma'lumotlarni uzatishning asosiy protokollaridan 
biridir. Internet ma'lumotlarini uzatishni boshqarish uchun mo'ljallangan. TCP -dagi paketlar segmentlar deb ataladi. 
UDP (User Datagram Protocol — foydalanuvchi datagrammasi protokoli)
— IP-bogʻlanish qilmasdan, tarmoq 
orqali maʼlumot joʻnatish transport protokoli. OSI modeli bosqichining eng oddiy protokoli hisoblanadi. TCP dan 
farqli ravishda u joʻnatilgan maʼlumotlarni yetib borishini taʼminlab bermaydi. UDP joʻnatilgan paketlarni yetib 
borgan yoki yetib bormaganligi haqidagi soʻrovni amalga oshirmaydi. Buni natijasida paketlar yoʻqolishi vujudga 
kelishi mumkin. UDP protokolining tezligi katta, agar bu protokolga ham TCP protokoliga oʻxshash soʻrovnoma 
xizmati qoʻshilsa uning tezligi katta hajmdagi maʼlumotlarni yuborish uchun yetarli boʻlmas edi. UDP protokilidagi 
paketlar yoʻqotilishi deyarli sezilmaydi, chunki katta hajmdagi video axborot ichidan mikro sekundlar yoʻqolganini 
inson koʻzi ilgʻamaydi. UDP protokoli katta hajmdagi maʼlumotlarni uzatishga moʻljallangan boʻlib , asosan 
togʻridan-toʻgʻri translyatsiyalarni, jonli efirlarni va katta hajmdagi video maʼlumotlarni yuborish uchun ishlatiladi. 
Seans pag’onasi. 
Foydalanuvchilarning uzoqlashgan jarayonlari o'rtasida aloqa seansini ochish uchun mo'ljallangan. 
U shartli adreslarni, ya'ni axborotni kiritish/chiqarish nuqtalari raqami yoki oxirgi tizimlarni o'zaro bog'langan 
portlarini aniqlash bilan shug'ullanadi.Seans pog'onasi xar xil kompyuterlardagi ikki qo'llanish dasturlari orasida seans 
deb ataluvchi bog'lanishni o'rnatish, foydalanish va yakunlash imkonini beradi. Ushbu pog'onada tarmoqdagi ikki 
qo'llanish dasturlar aloqasi uchun zarur bo'lgan nomlarni tanib olish va himoya vazifalari bajariladi, o'zaro bog'lanish 
jarayonlar o'rtasida dialogni boshqarishni ta'minlaydi, ya'ni tomonlardan qaysi biri qachon va qancha vaqt uzatish 
bajarishini boshqaradi. 
Taqdimot pog'onasi. 
Oltinchi pog'ona-taqdimot pog'onasi, ettinchi pog'onadan kelgan ma'lumotlar mazkur tarmoqda 
har qanday ma'lumot taqdim etiladigan ko'rinishga aylantiriladi.Bu orqali tarmoq oxirgi tizimlari sifatida 
kompyuterning har xil turlarini qo'llashni cheklamaydi.Bu erda ma'lumotlarni siqish, ularni shifrlash kabi vazifalar 
amalga oshiriladi. 
Amaliy pag’ona
. Ettinchi pog'ona bo'lib, unda foydalanuvchilar terminal tizimlarida va ular o'zaro hamkorlik 
qiladigan tarmoqning oxirgi tizimlarida bajariladigan qo'llanish jarayonlari o'zaro hamkorligi boshqaruvi amalga 
oshiriladi.Shunga muvofiq ettinchi pog'ona ob'ektlarning o'zaro hamkorlik protokoli qo'llanish pag’onasi deyiladi. 
Amaliy pag’ona protokollari.

SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – elektron; 

FTP (File Transfer Protocol) – fayllar uzatish uchun; 

Telnet – Internet global tarmoq protokoli, u uzoqdagi xostlarni qayd qilish va ularda axborotga ishlov 
berish vazifasini bajaradi; 

FTAM (File Transfer Access and Management) – fayllarga bog‘lanish OSI protokoli; 
FTP – protokoli (File Transfer Protocol) HTTP protokoli-dan farqli fayllar bilan ishlaydi. Bu protokol amaliy 
bosqichda ishlaydi va transport protokoli sifatida TCP – protokolini ishlatadi. Uning asosiy vazifasi fayllarni FTP – 
serverga uzatish hamda undan olishdir. FTP – protokoli buyruqlar to‘plamidan iboratbo‘lib, axborotlarni uzatish va 
ulash tartiblarini bayon qiladi. Bu holda buyruqlar va axborotlar turli portlardan foy-dalanib uzatiladi. Standart portlar 
sifatida 21 va 20 – portlar ishlatiladi: birinchisi – axborotlarni uzatadi, ikkinchisi – buyruqlarni uzatadi. Undan 
tashqari portlar dinamik bo‘lishi
mumkin. 
POP3 va SMTP. 
Ma’lumotlar bilan almashishning elektron pochta usulidan foydalanish anchadan beri oddiy pochta 
xizmatiga alternativ bo‘lib xizmat qiladi. Elektron pochta ancha samarali va tezdir. Bu xizmatni amalga oshirish POP3 
(Post Office Protocol Version3) va SMTP(Simple Mail Transfer Protocol) sharofati evaziga amalga oshiriladi. 
Internet nomlari xizmati DNS domen nomlari xizmati. 

TCP/IP tarmoqlarida muhim tizim xizmati hisoblanadi. DNS -ning maqsadi - ramziy nomlarni IP -manzillarga 
aylantirish va aksincha, xostlar va xostlar guruhlari (domenlar) haqida qo'shimcha ma'lumot berishdan iborat. 

Internetda DNS xizmati turli xil xostlarda joylashgan ismlarni daraxt ko'rinishidagi ierarxik ma'lumotlar 
bazasida ishlaydi. 
OSI modeli satxlari (umumlashgan izoh) 

Transport sath 
ma'lumotni ishonchli etkazishga javob beradi, va bu erda, kontrol summani tekshirib, 
ma'lkumotni bir joyga to'plash to'g'risida qaror qabul qiladi. 

Sessiya sathi 
amaliy dasturiy ta'minotni bir biri ta'siri standartini aniqlaydi. Bu qandaydir oraliq standar 
ma'lumoti yoki ma'lumotni qayta ishlash qoidasi bo'lishi mumkin. Shartli ravishda bu sathga TCP va UDP va 
portlar protokolini mexanizmini ko'rish mumkin. 

Amaliy dasturlar 
bilan ma'lumotni ayirboshlash sathi (Presentation Layer) u oraliq sessiya formatidan ilova 
ma'lumotining formatiga o'zgartirish uchun kerak. 

Amaliy dasturlar 
yoki ilovalar sathi bu amaliy dasturlarni ma'lumotlar almashinish protokolarini aniqlaydi. 
7-maruza 
TCP/IP protokollar steki. Umumiy ta’rifi.
TCP/IP protokollar steki (to'plami) 1972 yilda Winton Serf boshchiligidagi ishlab chiquvchilar guruhi tomonidan NCP 
(tarmoq boshqaruv protokoli) asosida yaratilgan. 1976 yilning iyul oyida Vint Serf va Kan birinchi marta uchta turli 
tarmoq orqali TCP yordamida ma'lumotlarni uzatishni namoyish etdilar. Zamonaviy Internet protokoli shu tarzda 
yaratilgan. 1983 yilning 1 yanvarida ARPANET yangi protokolga o'tdi. Bu kun Internetning rasmiy ‘tug'ilgan kuni’ 
deb hisoblanadi. TCP/IP modeli TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) protokollar stekini 
tasvirlash uchun ishlab chiqilgan. Bu stek OSI modelidan ancha oldin ishlab chiqilgan.TCP/IP protokollar steki 
(Transmission Control Protocol/Internet Protocol) bugungi kunda eng ko‘p tarqalgan va fundamentaldir. U har qanday 
o‘lchamdagi mahalliy tarmoqlarda ishlaydi. Undan tashqari protokollardan Internet global tarmog‘ida ishlash 
imkonini beruvchi yagona protokoldir. TCP/IP protokollar stekiga turli bosqichlarda ishlovchi ko‘p protokollar kiradi, 
lekin o‘z nomini u ikkita TCP va IP protokollar nomidan olgan. TCP - transport protokoli, TCP/IP protokollar 
stekidan foydalanib tarmoqda axborotlarni uzatishni boshqarish uchun xizmat qiladi. 
1. AMALIY DARAJA.
Yuqori daraja (I-daraja ) har xil davlatlar va tashkilotlar tarmoqlarida ko’p yillik 
ishlatilishida TCP/IP steki darajada juda ko’p miqdorda prtokollar va servislar to’plandi. Bular keng qo’llaniladigan 
FTP fayllarni nusxalash Telnet terminalni emulsiyalash, Internet tarmog’inig elektron pochtasida ishlatiluvchi SMTP 
pochta protokollari, uzoqlashgan axborotga kirish uchun HTTP gipertekstli servislar kiradi. 
2. Transport darajasi
asosiy hisoblanadi va TCP (Transmission Control Protocol) uzatishni boshqarish prtokoli va 
UDP (User Datagram Protocol) foydalanuvchining deytagramm protokoli ishlaydi. TCP prtokoli virtual ulanishlarni 
tashkil qilish hisobiga uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar orasida xabarlarni ishonchli uzatishini ta‘minlaydi. UDP 
protokoli IP ga o’xshab deytagramm usuli bilan paketlarning uzatilishini ta‘minlaydi va tarmoqli protokol va ko’p 
sonli jarayonlar orasida faqat bog’lovchi halqa vazifasini bajaradi. 
3. Tarmoq darajasi. 
Tarmoq darajasining asosiy protokoli sifatida stekda IP protokoli ishlatiladi. U boshlanishida, 
lokal va global bilan birgalikda birlashgan, lokal tarmoqlarning ko’p sonidan iborat tarkibiy tarmoqlarda paketlarni 
uzatish protokoli sifatida loyixalashtirilgan. Tarmoqlararo o’zaro ishlash darajasi, RIP (Routing Internet Protocol) va 
OSPF (Open Shortest Path First) yo’nalish axborotini yig’uvchi protokollar, hamda ICMP (Internet Control Message 
Protocol) tarmoqlararo boshqarish xabarlari protokoli kabi marshrutlash jadvalini tuzish va takomillashtirish bilan 
bog’liq hamma protokollar kiradi. 
4. KANAL DARAJASI.
Eng past (IV daraja) OSI modelining fizik va kanalli darajalarga muvofiq. Ushbu daraja 
TCP/IP protokollarida ko’rsatilmagan, lekin kanalli va fizik darajalarning hamma tanilgan standartlariga: lokal 
tarmoqlar uchun-Ethernet, Token Ring, FDDI, Fast Ethernet, 100VG-Any LAN; global tarmoqlar uchun SLIP nuqta-
nuqta ulanish protokoli, X.25 paketlarini kommutatsiyalashli territorial tarmoqlar protokollari Frame Relay 
quvvatlaydi. Kanalli darajaning transporti sifatida ATM texnologiyasini aniqlovchi maxsus spetsifikatsiyasi ishlab 
chiqilgan. Odatda lokal yoki global tarmoqlarning yangi texnologiyalari paydo bo’lsa, u IP paketlarini uning 
kadrlariga inkopsulyatsiyalash usulini aniqlovchi muvofiq RFC ishlab chiqish hisobiga TCP/IP stekiga tezda ulanadi. 
UDP segmentining strukturasi. 
UDP protokoli IP protokoliga asoslanadi va amaliy jarayonlarga transport 
xizmatlarini taqdim etadi. U ma’lumotlarni kafolatlanmagan etkazilishini ta’minlaydi, ya’ni ularni olinganligi 
tasdiqlanishini talab qilmaydi, shuningdek axborot manbai va qabul qiluvchi orasida, ya’ni UDP modullari orasida 
ulanish o’rnatilishini talab qilmaydi.
TCP segmentining vazifasi. 
Transport sath protokolida ma’lumotlarni ishonchli yuborishda asosiy muammo
shundan iboratki, pastki sath protokoli ma’lumotlarni ishonchligini uzatishda ta’minlay ololmasligidir. TCP protokoli 
uchun bunday xususiyat xarakterlikdir, chunki IP tarmoq sath protokolida ishonchsiz xizmat uzatishdan foydalanadi. 
Shunga qaramasdan bunday muammo faqatgina transport uchun emas balki tarmoq, hattoki kanal sathida ham 
uchraydi: ular tarmoq ma’lumot uzatish xizmatini ishlatib, alohida aloqa simidan foydalanadi, shuning uchun bu holat 
ishonchsizlikni keltirib chiqaradi.
Turli sath protokollarining vazifasi.

Fizik sath. Uzatish vositalarini standartlashtirishni ta'minlaydi, (xabarlarni tashuvchilar, chastota, kontaktlar, 
modulyatsiya turlari, signallar) 

Kanal sath. Ma'lumotlarni bir uzatish manbasida uzatishni ta'minlaydi (qo'shni tugunlarning ulanishi), 
freymlarni (frame) uzatadi, ba'zida ular kadrlar ham deb ataladi. 

Tarmoq sathi. Ma'lumotlarni oxirgi nuqtalar o’rtasida uzatilishini ta'minlaydi; tarmoqni bog’lanishini 
ta’minlaydi; paketlarni uzatadi; paketlarni oxirgi nuqtalar o’rtasida uzatilishi uchun zarur bo'lgan marshrutlash 
muammosini hal qiladi. 

Transport sathi. Ilovalar o'rtasida o'zaro ishlashni ta'minlaydi, ma'lumotlar oqimini yoki xabarni qaysi 
dasturga etkazib berishni belgilaydi ma'lumotlar segmentlarini (TCP) yoki ma'lumotlar deytagrammasini 
(UDP) uzatadi 

Ilova sathi. Tizim uchun emas, balki inson uchun zarur bo'lgan aniq, utilitar vazifalarni hal qiladi 
TCP/IP protokollar stekining afzalliklari

- 
TCP/IP protokollar stekining asosiy yutug‘i shundaki u turli ishlab chiqaruvchi uskunalarini o’zaro ishonchli 
ulanishlar bilan ta’minlaydi.

- Tarmoq texnologiyalaridan mustaqil ravishda – stek faqat element uzatishni aniqlaydi,- deytagrammani va 
uning tarmoqda harakatlanish qobilyatini tasvirlaydi.

- Umumiy bog‘lanish –stek uni qo‘llaydigan kompyuter juftligini bir biri bilan o‘zaro ishlashga ruxsat beradi. 
Xar bir kompyuterga mantiqiy adres beriladi, har bir uzatiladigan deytagramma yuboruvchi va qabul 
qiluvchining mantiqiy adresiga ega. Marshutizatorlararo qabul qiluvchining marshrutizatsiya qarori qabul 
qilinishi uchun qabul qiluvchining adresidan foydalanadi.

- Tasdiqlash. Stek protokollari yuboruvchi va qabul qiluvchi o‘rtasidagi axborot almashinuvi o‘tkazishda
tasdiqlash to‘g‘riligini kafolatlaydi. 

- Amaliy standart protokollari. TCP/IP stek protokollari o‘z ichiga asosiy qo‘llanmalarni qo‘llash vositasini 
oladi, elektron xatni, fayl uzatishni, masofaviy ulanishni va hokazo.
TCP/IP стекининг
асасий вазифаси – бу шлюзлар орқали пакетли тармоқчаларни тармоқга 
бирлаштиришдир. Ҳар бир тармоқ ўзининг хусусий қонуни билан ишлайди, лекин тахмин қилинадики, 
шлюз бошқа тармоқдан пакетни қабул қила олади ва уни кўрсатилган адресга етказади. 
Ҳақиқатда эса , пакет бир тармоқдан бошқа тармоқчага шлюзлар кетма – кетлиги орқали узатилади, улар 
пакетларни маршрутизациясини бутун тармоқ орқали ўтишини таминлайди. 
Шлюз
деганда тармоқлар боғланадиган нуқта тушинилади.
Бунда хам локал тармоқлар хам глобал тармоқлар уланиши мумкин.
Шлюзлар сифатида махсус мосламалар, маршрутизаторлар бўлиши мумкин, масалан, пакетларни 
маршрутизация функциясини бажарувчи дастурий таминотга эга компьютерлар хам.
Маршрутизация
– бу пакетни бир тармо
Инкапсуляция
–
бир формат пртоколидаги м
Масалан, IP – пакетини Ethernet кадрга ёки ТСР 
холида бунда IP – пакетини Ethernet –
ТСР ни инкапсуляция холида, ТСР – сегментини IP 
каммутация қилинаётган каналлардан 
кейинги “бўлинишлари” бажарилади. 
Tarmoqlararo aloqa modeli (OSI modeli, TCP/IP modeli).
Tarmoqlararo aloqa modeli tarmoq tugunlarining o’zaro hamkorlikda ishlashini rasman va shu bilan birga 
tarzda tasvirlash uchun mo’ljallangan. Hozirgi vaqtda tarmoqlararo hamkorlikd
modeli keng tarqalgan va ular halqaro standart hisoblanadi: OSI modeli hamda TCP/IP modeli. 
tarmoq tugunlarining hamkorlikda ishlashi jaray
tugunning mos sathi bilan axborot almashadi.
mumkin:gorizontal model (turli tarmoq tugunlarin
tipdagi ma’lumotlar almashinuvini ta’minlovchi protokollar asosida);
sathlar bir-biriga ko’rsatuvchi xizmatlar asosida).
IEEE 802.х. 
LAN IEEE standartizasiyalash komiteti tomonid
802 standarti deb nom olgan. 802 standartining LAN mode
larni qurishda asoslanish tavsiya etiladi. 
OSI modeli va IEEE 802 – LAN 
Token – Ring tаrmоg‘i. 
1985 yili IBM firmаsi tоmоnidаn 
1980 yillаrdа sаvdоgа chiqаrilgаn). Token 
turdаgi kоmpyutеrlаrni (оddiy shахsiy kоmpyutе
dunyo miqyosidа eng ko‘p ishlаb chiqаruvchi vа eng оbro
tаrmоg’igа e’tibоr qilmаslikning sirа hаm ilоji yо
stаndаrt IEEE 802.5 sifаtidа mаvjud. Bu hоlаt Token 
qo‘yadi, аlbаttа.
Tаshqi ko‘rinishidаn «yulduz» t
tоpоlоgiyasidаn fоydаlаnilgаn. Bu аlоhidа оlingаn оbеktlаr (kоmpyutеrlаr) tаrmоqqа to‘g
kоnsеntrаtоrlаr yoki egа bo’lishning ko‘p stаnsiyali qurilmаlаri (MSAU yoki MAU 
yordаmidа ulаnаdilаr. Shuning uchun tаrm
esа bаribir hаlqаgа birlаshtirilgаn bo’lаdilаr, ya’ni ulаrdаn hаr biri ахbоrоtni bir tаrаfdаgi qo
tаrаfidаgi qo’shnisigа uzаtаdilаr. 
Token–Ring tаrmоg‘ini аsоsiy ko‘rsаtki
Шлюзлар сифатида махсус мосламалар, маршрутизаторлар бўлиши мумкин, масалан, пакетларни 
увчи дастурий таминотга эга компьютерлар хам.
ир тармоқдан иккинчи тармоқга ўтиш йўлини аниқлайдега
бир формат пртоколидаги маълумотни бошқа формат протоколига жойлаштириш усули. 
пакетини Ethernet кадрга ёки ТСР – сегментни IP – пакетга. IP – ни Ether
– фрейм маълумоти сифатида жойлаштириш тў
сегментини IP – пакети маълумоти сифатида , у холда маълумотни 
узатилишида пакетларни энди SLIP пакетига ёки РРР фреймлар га 
modeli (OSI modeli, TCP/IP modeli). 
modeli tarmoq tugunlarining o’zaro hamkorlikda ishlashini rasman va shu bilan birga 
mo’ljallangan. Hozirgi vaqtda tarmoqlararo hamkorlikda ishlashini tasvirlovchi ikki taroq 
modeli keng tarqalgan va ular halqaro standart hisoblanadi: OSI modeli hamda TCP/IP modeli. 
hamkorlikda ishlashi jarayonini bir nechta sathga bo’ladi, bir tugunning aniq bir sathi boshqa 
tugunning mos sathi bilan axborot almashadi.Bu modellardan har birini ikki modelning birlashmasi sifatida qarash 
gorizontal model (turli tarmoq tugunlarining bir turdagi sathida ishlovchi dastur va jarayonlar o’rtasida bir 
tipdagi ma’lumotlar almashinuvini ta’minlovchi protokollar asosida);vertikal model (bitta tarmoq tugunida qoshni 
biriga ko’rsatuvchi xizmatlar asosida). 
tandartizasiyalash komiteti tomonidan LAN standartining loyihasi ishlab chiqilgan bo'lib, 
802 standarti deb nom olgan. 802 standartining LAN modeli asosiy tavsiyalardan tarkib topgan, ularga konkret LAN 
1985 yili IBM firmаsi tоmоnidаn Token – Ring tаrmоg‘i tаklif qilindi (birinchi 
1980 yillаrdа sаvdоgа chiqаrilgаn). Token – Ring tаrmоg‘ining vаzifаsi IBM firmаsi ishlаb chiqаrаyotgаn hаmmа 
turdаgi kоmpyutеrlаrni (оddiy shахsiy kоmpyutеrlаrdаn tо kаttа EHM gаchа) birlаshtirish edi. Kоmpyutеr tехnikаsini 
p ishlаb chiqаruvchi vа eng оbro’li IBM firmаsi tоmоnidаn tаklif qilingаn Token 
igа e’tibоr qilmаslikning sirа hаm ilоji yо’q аlbаttа. Muhimi shundаki hоzirgi vаqtdа Token 
stаndаrt IEEE 802.5 sifаtidа mаvjud. Bu hоlаt Token – Ring tаrmоg’ini Ethernet tаrmоq mаvqеi bilаn bir o‘ringа 
n «yulduz» tоpоlоgiyasini eslаtsа hаmki Token – Ring t
tоpоlоgiyasidаn fоydаlаnilgаn. Bu аlоhidа оlingаn оbеktlаr (kоmpyutеrlаr) tаrmоqqа to‘g
lishning ko‘p stаnsiyali qurilmаlаri (MSAU yoki MAU - Multistation Access Unit) 
yordаmidа ulаnаdilаr. Shuning uchun tаrmоq jismоnаn yulduz - hаlqа tоpоlоgiyasidаn tаshkil tоpgаn bo‘lаdi. 
lаdilаr, ya’ni ulаrdаn hаr biri ахbоrоtni bir tаrаfdаgi qo
оsiy ko‘rsаtkichlаri quyidаgilаrdаn ibоrаtdir: 
Шлюзлар сифатида махсус мосламалар, маршрутизаторлар бўлиши мумкин, масалан, пакетларни 
увчи дастурий таминотга эга компьютерлар хам. 
қлайдеган процедурадир. 
а формат протоколига жойлаштириш усули. 
ни Ethernet га инкапсуляция 
жойлаштириш тўғрисида гап кетади, ёки, 
ти маълумоти сифатида , у холда маълумотни 
пакетига ёки РРР фреймлар га 
modeli tarmoq tugunlarining o’zaro hamkorlikda ishlashini rasman va shu bilan birga ko’rgazmali 
a ishlashini tasvirlovchi ikki taroq 
modeli keng tarqalgan va ular halqaro standart hisoblanadi: OSI modeli hamda TCP/IP modeli. Ikkala model ham 
nechta sathga bo’ladi, bir tugunning aniq bir sathi boshqa 
Bu modellardan har birini ikki modelning birlashmasi sifatida qarash 
astur va jarayonlar o’rtasida bir 
vertikal model (bitta tarmoq tugunida qoshni 
an LAN standartining loyihasi ishlab chiqilgan bo'lib, 
li asosiy tavsiyalardan tarkib topgan, ularga konkret LAN 
tаrmоg‘i tаklif qilindi (birinchi vаriаntlаri 
Ring tаrmоg‘ining vаzifаsi IBM firmаsi ishlаb chiqаrаyotgаn hаmmа 
M gаchа) birlаshtirish edi. Kоmpyutеr tехnikаsini 
li IBM firmаsi tоmоnidаn tаklif qilingаn Token – Ring 
hоzirgi vаqtdа Token – Ring xаlqаrо 
ini Ethernet tаrmоq mаvqеi bilаn bir o‘ringа 
Ring tаrmоg‘idа «hаlqа» 
tоpоlоgiyasidаn fоydаlаnilgаn. Bu аlоhidа оlingаn оbеktlаr (kоmpyutеrlаr) tаrmоqqа to‘g‘ri ulаnmаy, mахsus 
Multistation Access Unit) 
tаshkil tоpgаn bo‘lаdi. Aslidа 
lаdilаr, ya’ni ulаrdаn hаr biri ахbоrоtni bir tаrаfdаgi qo’shnisidаn оlib, ikkinchi 

IBM 8228 MАU tipidаgi kоnsеntrаtоrlаr sоni – 12 tа; 

tаrmоqdа аbоnеntlаrning mаksimаl sоni – 96 tа; 

аbоnеnt vа kоnsеntrаtоrlаr o‘rtаsidаgi kаbеlning mаksimаl uzunligi – 45 mеtr; 

kоnsеntrаtоrlаr o‘rtаsidаgi kаbеlning mаksimаl uzunligi–45 mеtr; 

hаmmа kоnsеntrаtоrlаrni ulоvchi kаbеlning mаksimаl uzunligi–120 mеtr; 

ахbоrоt uzаtish tеzligi – 4 Mbit/s vа 16 Mbit/s. 
ARCNET
- (attached resource computing network) – 1977 yili datapoint kоrpаrаtsiyasi tоmоnidаn mахlliy 
tаrmоqlаrgа lоyiхаlаshtirilgаn stаndаrt. Bu tаrmоq mаrkеrli shinа g’оyasigа vа 2.5 Mbit/s аlоqа аlmаshish tеzligidа 
shinа tоpоlоgiyasi yoki hаlqа tоpоlоgiyasi ishlаtilish mumkinligigа аsоslаngаn. Tаrmоq аktiv vа pаssiv 
qаytаrgichlаrning аtrоfidа hоsil qilinаdi. О‘rаlgаn juftlik (RS 485) vа оptik tоlаli kаbеllаrdаn hаm fоydаlаnish 
mumkin. 
Ethernet tаrmоg’i. 
Stаndаrt tаrmоqlаr o’rtаsidа eng ko’p tаrqаlgаn tаrmоq bu Ethernet tаrmоg’idir. U birinchi bo’lib 1972 yildа Xerox 
firmаsi tоmоnidаn yarаtilib, ishlаb chiqаrilа bоshlаndi. Tаrmоq lоyiхаsi аnchа muvоfаqiyatli bo’lgаnligi uchun 1980 
yili uni kаttа firmаlаrdаn DEC vа Intel qo’llаdilаr (Ethernet tаrmоg’ini birgаlikdа qo’llаgаn firmаlаrni bоsh хаriflаri 
bilаn DIX dеb yuritilа bоshlаndi). Bu uchtа firmаning хаrаkаti vа qo’llаshi nаtijаsidа 1985 yili Ethernet хаlqаrо 
stаndаrti bo’lib qоldi, uni kаttа хаlqаrо stаndаrtlаr tаshkilоtlаri stаndаrt sifаtidа qаbul qilаdilаr: 802 IEEE qоmitаsi 
(Institute of Electrical and Electronic Engineers) vа ECMA (European Computer Manufactures Association). Bu 
stаndаrt IEEE 802.3 nоmini оldi. 
10 Mbit /s tеzlikdа ishlоvchi Ethernet tаrmоg‘i uchun stаndаrt to‘rttа ахbоrоt uzаtish muхitini аniqlаb bеrgаn: 

10 BASE 5 (qаlin kоаksiаl kаbеl); 

10 BASE 2 (ingichkа kоаksiаl kаbеl); 

10 BASE-T (о‘rаlgаn juftlik); 

10 BASE-FL (оptik tоlаli kаbеl); 
Хuddi shuningdеk 100 Mbit/s tеzlik bilаn ishlоvchi Fast Ethernet uchun hаm stаndаrt uch turdаgi uzаtish muхitini 
bеlgilаb bеrgаn: 

100 BASE – T4 (to‘rttаli о‘rаlgаn juftlik); 

100 BASE – Tx (ikkitаli о‘rаlgаn juftlik); 

100 BASE – Fx (оptik tоlаli kаbеl). 
Ethernet texnologiyasining asosiy afzalliklar
:

- O’rnatish osonligi; 

- eng keng tarqalgan tarmoq texnologiyasi; 

- tarmoq kartalarining arzonligi; 

- fizik muhitda turli xildagi kabellardan foydalanish mumkin. 
Ethernet texnologiyasining kamchiliklari:

- Muammolarni bartaraf etishda qiyinchiliklarga olib keladi; 

- yuqori yuklanish ortganda tarmoqdagi ma'lumotlarni uzatish tezliklarini kamayishi.
FDDI - texnologiyasi. 
80 – yillarda optik tolali kanallarda ma’lumotlarni uzatish uchun lokal tarmoq texnologiyalari 
va qurilmalari ishlab chiqarila boshlandi. Bunday texnologiyalardan biri FDDI (Fiber Distributed Data Interface) 
tехnоlоgiyasi – hisoblanadi. FDDI texnologiyasining kadr uzatish tezligi 100 Mbit/s tashkil qiladi vа tugunlаr 
оrаsidаgi mаsоfа 2 km yoki undаn ko’p bo’lgаndа, tаrmоqning jаmi uzunligi 200 km gаchа bo’lishi mumkin.
FDDI texnologiyasining asosiy afzalliklar
:

- Ishonchlilik; 

- ma'lumotlarni uzatish tezligi - 100Mb/s; 

- tarmoqni segmentlarga ajratib, bir va bir nechta buzilishlarni bartaraf eta oladi; 

- Ichki nazorat egadir. 
FDDI texnologiyasining kamchiliklari:

- elektr signalini optik va teskariga o'zgartiradigan uskunaning narxi yuqoriligi; 
Marshrutizatorlari.
Marshrut bu jo’natuvchidan oluvchiga yo’lda yotadigan tugunlar ketma-ketligi hisoblanadi. 
Marshrulashtirish masalasi quyidai ikki vazifalarni o’z ichiga oladi: 

Marshrutni aniqlash; 

Tanlangan marshrut haqida tarmoqni ogohlantirish. 
Marshrutni aniqlash
ma’lumotlarni manzilga etkazish uchun ular orqali ma’lumotlar uzatiladigan tranzit tugunlar va 
ularning interfeyslari ketma-ketligini tanlanishini bildiradi. Agar o’zaro ta’sirlashuvchi tarmoq interfeyslari juftligi 
orasida ko’plab yo’llar mavjud bo’lsa, u holda qandaydir mezon bo’yicha bitta 
optimal yo’l
tanlanadi. 
Statik marshrutlashtirish 
algoritmida marshrutlar vaqt bo’yicha, ko’pincha insonning aralashuvi natijasida (masalan, 
tarmoq ma’muri marshrutizatorning ma’lumotlarini harakatlanishi jadvalini qo’lda tahrir qilishi mumkin) juda sekin 
o’zgaradi.
Dinamik
marshrutlashtirish 
algoritmi davriy yoki topologiyaning yoki liniyalarning narxlarini o’zgarishiga javob 
tariqasida ishga tushishi mumkin. 
Global marshrutlashtirish
algoritmi tarmoq haqidagi to’liq ma’lumotlar yordamida jo’natuvchidan oluvchigacha eng 
kam narxli yo’lni topadi. Hisoblashlarning o’zi qandaydir bitta kompyuterda amalga oshirilishi yoki turli joylarda 
ko’paytirilishi mumkin. Lekin bu erdagi asosiy o’ziga xos xususiyat global algoritm tarmoqning topologiyasi va 
liniyalarning narxi haqida to’liq ma’lumotlarga ega bo’lishi hisoblanadi. Misol “Liniyalarning holatlariga asoslangan 
marshrutlashtirish algoritmi” hisoblanadi. 
FTTx-texnologiyasi. 
FTTx (Fiber To The ... – «gacha optik ...») – texnologiyasi bo‘lib, belgilangan masofagacha 
optik tola orqali ishonchli aloqani ta’minlovchi mahalliy tarmog‘ini qurish imkonini beradi. Bugungi kunda ushbu 
texnologiya keng tarqalmoqda va qo‘llanilmoqda. 
Bugungi kunda FTTx ni tashkillashtirishning bir qator usullari mavjud:

FTTH – Fiber to the Home (uygacha optik tola o‘tkazish); 

FTTB – Fiber to the Building (binogacha optik tola o‘tkazish). 

FTTH va FTTB larni o‘zgartirish orqali kelib chiqqan tex- nologiyalar: 

FTTO – Fiber to the Office (ofisgacha optik tola o‘tkazish). 

FTTC – Fiber to the Curb (taqsimlash shkafigacha optik tola o‘tkazish). 
Fiber To The Building 
– 
binogacha optika o‘tkazish. FTTB texnologiyasi qo‘llanilganda optik tola abonent uyigacha 
o‘tkaziladi va ONU (Optical Network Unit) qurilmasiga ulanadi. Aloqa operatori tomonida OLT (Optical Line 
Terminal) – optik liniya terminali o‘rnatiladi. OLT abonent tarmog‘ining asosiy qurilmasi hisoblanadi va abonent 
qurilmasi bilan ma’lumot almashish parametrlarini belgilaydi. Tarmoqning uyning ichigacha bo‘lgan qismiga juftlik 
o‘ram qo‘llaniladi.
Bu ko‘p xonali uylar va biznes markazlarining tarmog‘ini qurishda maqbul yechim bo‘la oladi. 
Bugungi kunda ko‘plab aloqa operatorlari katta shaharlarda FTTB asosida o‘zlarining xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini 
qurmoqdalar. Shu sababli hamma joyda ushbu texnologiya keng tarqalgan. Yana bir ustunligi FTTB texnologiyasida 
FTTH ga o‘xshab ko‘p sonli qimmat narxdagi optik tolalarni turli joylarga va xonadonlarga o‘tkazich zaruriyati yo‘q. 
FTTH – Fiber To The Home 
– uygacha optik tola o‘tkazish. Yuqorida aytib o‘tilganidek, FTTH texnologiyasi 
xonadongacha yoki abonentning xususiy uyigacha optik tola tortishni tavsiflaydi. Yuqori tezlikni ta’minlovchi FTTH 
texnologiyasiga ulanishning 2 xil usuli mavjud bo’lib, bular : 
- aktiv optik tarmoq (AON-Active Optical Network);
- passiv optik tarmoq (PON-Passive Optical Network) dir.
AON-Active Optical Network. 
Aktiv optik tarmoq - nuqta-nuqta topologiyasi asosida amalga oshiriladi. AON 
tarmog'i arxitekturasida elektr ta'minoti qismida aktiv uskunalardan foydalanadi. Bitta abonent uchun ma'lumotlarni 
uzatishning maksimal tezligi 1 Gbit/s bo'lishi mumkin. AON tarmoqlaridagi kirish kontsentratoridan abonent 
terminallarining maksimal masofasi 80 km bo'lishi mumkin. AON yechimida har bir foydalanuvchi alohida optik 
liniya bilan ta'minlanadi va tarqatish punktlari aktiv optik uskunalar tomonidan boshqariladi. 
Passiv optik aloqa tarmog’ida qo’llaniladigan xPON texnologiyasi. PON
- 
Passive Optical Network
– passiv 
optik tarmoq) texnologiyasiga asoslangan. 
xPON
arxitеkturasi nuqta-ko’p nuqta mantiqiy topologiyasi P2MP 
asosidagi quriladi. PON - Passive Optical Network tarmog’i asosan yuldusimon, shina va daraxitsimon topologiyalar 
asosida qurishga mo’jallangan.
PON tarmog‘ining xususiyatlari: 

bir tola bo‘ylab bir-biriga qarama-qarshi ikki uzunlikdagi (1550 nm va 1310 nm) to‘lqinni uzatuvchi 
daraxtsimon arxitektura; 

Daraxtning oraliq tugunlarida passiv optik tarmoqlagichlar joylashadi; 

TDMA ulanish usulidan foydalanish abonentlar orasida o‘tkazish polosasini moslashuvchan taqsimlanishiga 
yo‘l qo‘yadi; 

Markaziy tugundan kelayotgan bitta tolaga 32 ta abonent tugunlarini ulash mumkin; 

PON texnologiyasida kiruvchi trafikni keng ommaga yetkazib berishda oqimlarni spektral ajratishdan va 
chiquvchi kanalda esa vaqt bo‘yicha multipleksorlashdan foydalaniladi; 

Maksimal masofasi 20 km ni tashkil qiladi. 
PON texnologiyasidagi asosiy terminlar quyidagilar: 

Markaziy tugun OLT 
(optical line terminal) — markaziy ofisda o‘rnatiladigan qurilma. Bu qurilma SNI 
(service node interfaces) orqali magistral tarmoqlardan ma’lumotlarni qabul qiladi va abonent tugunlariga 
kiruvchi oqimga shakllantiradi. 

Abonent tuguni ONT 
(optical network terminal) bir tomondan abonent interfeysiga, boshqa tomondan 
uzatishda 1310 nm to‘lqin uzunligida, qabul qilishda esa 1550 nm to‘lqin uzunligida PON daraxtiga ulanuvchi 
interfeysiga ega. ONT ma’lumotlarni OLT qabul qilib, ularni konvertlaydi va UNI (user network interfaces) 
abonent interfeyslari orqali uzatadi. 
Birinchi varianti PON — 
APON 
(ATM PON) va BPON (Broadband PON) - ATM transport protokoli asosida tashkil 
etilgan bo’lib, trafikda kafolatli xizmatni ta’minlaydi. APON tizimi 155 Mbit/s tezlikga ega oqimlarni ta’minlaydi. 
BPON
texnologiyasi standarti esa APON texnologiyasini davomchisi bo’lib 2001 yili yaratildi. Bu texnologiya 
oqimining tezligini 4- marta oshirdi va 622 Mbit/s ga yetkazdi. 
PON zamonaviy variantlaridan yana biri bu - 
GPON
(Gigabit PON) va 
GEPON
(Gigabit Ethernet PON) 
texnologiyalaridir. 
Turbo-GEPON texnologiyasi. 
xPON ning yana bir turi mavjud bo’lib, bu Turbo GEPON texnologiyasidir. Bu nostandart texnologiya (IEEE 802.3ah 
asosida) GEPON-dan asosiy farq - bu 2,5G gacha bo'lgan DS o'tkazuvchanligiga ega. Ushbu texnologiyaning boshqa 
texnologiyalardan farqi shundaki, uning yordamida bitta tola orqali 128 ta abonent terminal qurilmalarini va samarali 
signallarga mo'ljallangan passiv qurilmalar ulash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Shunday qilib, Turbo GEPON 
texnologiyasi ko'p qavatli uy, ishbilarmonlik markazi yoki bir nechta kottejlar tarmog'iga ulanishda kerakli 
miqdordagi kabelning optik tolalarini kamaytirishga imkon beradi. Ushbu texnologiyaning boshqa texnologiyalardan 
farqi shundaki, uning yordamida bitta tola orqali 128 ta abonent terminal qurilmalarini va samarali signallarga 
mo'ljallangan passiv qurilmalar ulash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Shunday qilib, Turbo GEPON texnologiyasi ko'p 
qavatli uy, ishbilarmonlik markazi yoki bir nechta kottejlar tarmog'iga ulanishda kerakli miqdordagi kabelning optik 
tolalarini kamaytirishga imkon beradi. 
13-maruza 
Global kompyuter tarmoqlari
turli mamlakatlarda, turli qit'alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi, 
ya’ni global tarmoq – dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuterlarni o’zida birlashtirish imkoniniga ega