|
5-Mavzu: BARQAROR RIVOJLANISH VA FAN. BARQAROR RIVOJLANISH VA GEOGRAFIYA
Reja:
Barqaror rivojlanish va fan
Barqaror rivojlanish va geografiya
Barqaror rivojlanish va ekologiya
Tayanch iboralar: Barqaror rivojlanish va fan, Barqaror rivojlanish va geografiya, Barqaror rivojlanish va ekologiya, GEF (Global ekologik fond).
Barqaror rivojlanish tushunchasini, geografik qobiqdagi planetar miqyosdagi misli ko‘rilmagan tez o‘zgarishlarga baho beruvchi, global ekologik muammolarni anglash natijasida paydo bo‘lib, qiyosikim uni Yerdagi ekologik inqirozning, tanglikning guvohi sifatida qabul qilish kerak. Barqaror rivojlanish konsepsiyasini tushunish, kelajakka yangicha qarashni talab qiladi va yangicha fikr qilishni kengaytiradi. Barqaror rivojlanish konsepsiyasini shu bilan bir vaqtda sayyoramizda yashovchi barcha xalqlarning va mamlakatlarning, tabiat bilan o‘zaro ta’sirida hozirgi zamon dunyo qarashini yangicha tushunish sifatida va yangi hayot tarzi uchun amaliy tavsiya sifatida qarash kerak.
Barqaror rivojlanish bo‘yicha umumdavlat aspektida yoki mamlakatlar hayot faoliyatining ayrim sektorlari bo‘yicha tekshirishlar olib borish nihoyatda faoldir (aktualdir).
Muammolarni guruhlashtirganda bizning fikrimizcha birinchi o‘rinda iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotlarni rivojlantiruvchi siyosiy barqarorlik potensiali turadi. Ikkinchi o‘rinda - barqaror rivojlanishning tabiiy – resurs aspektlarini qo‘yish kerak. Bu muammoni yechishda geografiya fani muhim rol o‘ynaydi. Chunki geografiya tabiatga va jamiyatga o‘zining kompleks yondashishi bilan alohida o‘rinni egallaydi.
BMT ning Rio – de –Janeyroda (3 – 14 iyun, 1992 y), atrof – muxit muhofazasi va barqaror rivojlanish bo‘yicha o‘tgan Xalqaro konferensiya dunyodagi barcha mamlakatlarning ekologik muammolarga nisbatan munosabatini va siyosatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Konferensiyada dunyoning 179 dan ortiq mamlakatidan 1500 dan ortiq mutaxassislar, olimlar va davlat rahbarlari qatnashib, unda barqaror (ustoychivoye) rivojlanish muammolari bo‘yicha muhim qarorlar va hujjatlar qabul qilindi. Shuninindek, «XXI – asr barqaror rivojlanish jadvali» qabul qilindi. Konferensiya oxirida BMT a’zolari hukumatlari uchun barqaror rivojlanishning har xil nuqtai nazarlari bo‘yicha tavsiyanomalar ishlab chiqildi. Barqaror rivojlanish konsepsiyasiga iqtisod-tabiat-jamiyat triadasining muvofiqlashtirilgan rivojlanish g‘oyasi asos qilib olingan. Barqaror rivojlanish modelining bosh yo‘nalishi: demografik tizimlarni mustahkamlash, ijtimoiy–iqtisodiy vazifalarni yechish, atrof tabiiy muhitining sifatini saqlash va qayta tiklash, ekologik ta’lim va tarbiyani ilmiy asoslash va boshqalardir. Barqaror rivojlanish modeli – uzoq muddatli va uzluksiz jarayon ekanligi qayd qilinadi. Global ekologik vaziyatning yomonlashuvi O‘rta Osiyo o‘lkasi, shu jumladan O‘zbekiston xududi uchun ham nihoyatda muhim va dolzarb muammodir.
O‘zbekiston respublikasi 1996 yilda GEF (Global ekologik fond)ning haqiqiy a’zosi, 1997 yilda yovvoyi fauna va florani yo‘qolib borayotgan turlarni sotish xalqaro sotishni man qilish konvensiyasiga, 1993 yilda azon qatdamini yemiruvchi moddalarni ishlab chiqishni man qilish konvensiyasiga, 1996 yil zaharli moddalarni transgris olib o‘tishni man qilish konvensiyasiga, 1995 yil biologik xilma-xillikni saqlash konvensiyasiga, 1996 yil cho‘llanishga qarshi kurashish konvensiyasiga, 1998 yil iqlimning global o‘zgarishi (Kioto) protokoli konvensiyalariga a’zo bo‘ldi.
1997 yil 12 noyabrdagi Vazirlar Maxkamasining qarori (№510) bilan barqaror rivojlanish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Milliy komissiyasi tuzildi. Unga ko‘pgina vazifalar yuklatildi (Hamrayev, Axundi, Ergashev, 1998).
O‘zbekistonda barqaror rivojlanish konsepsiyasining asosiy maqsadi – demografik tizimlarni mustahkamlash, iqtisodiy-ijtimoiy vazifalarni yechish, atrof tabiiy geografik muhitining sifatini yaxshilash va qayta tiklash, ekologik ta’lim-tarbiyani ilmiy asoslashdan iboratdir. Bu muammolarni yechish respublikamiz geograflari oldida turgan eng muhim muammolardan biridir.
Hozirgi vaqtda bu borada, eng muhim chora-tadbirlar aholining yashash sharoitini va uning sog‘ligini yaxshilashdan iborat bo‘lgan muammolarni o‘rtaga qo‘ymoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardayoq, Yurtboshimizning: Biz, naslimizning kelajagi – sog‘lom avlod uchun kurash boshladik», deb amaliy qadamlar tashlandi. O‘zbekiston Respublikasining sog‘lom avlod uchun» ordeni ta’sis qilinishi hamda «Sog‘lom avlod uchun fondi» tashkil etilishi, 2010 yil Barkamol avlod yili deb e’lon qilinishi, «Ichimlik suvi va gaz bilan ta’minlash» kabi qator hukumat qarorlari Sobiq Ittifoq davrida ekologik vaziyatning og‘ir asoratlaridan azob chekkan xalqimizning sog‘ligini yaxshilashga qaratilgan g‘amxo‘rliklardan biridir. Hozirgi vaqtda eng muhim tashkiliy vazifalar – sug‘orish tizimlarini va inshootlarini qayta ko‘rib chiqish va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish tarkibini tubdan o‘zgartirish va mukamallashtirish, xo‘jalik yuritishning yangi usul va shakllarini joriy qilish boshqalardan iborat. Hozirgi vaqtda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, tabiatni muhofaza qilish, undan oqilona foydalanish muammosi juda serqirra bo‘lib, uning ilmiy, texnologik, iqtisodiy, yuridik, tarbiyaviy va boshqa tomonlari bo‘lishiga qaramay, u asosan bir butun – majmuali kompleks muammo bo‘lib, aniq ifodalangan fanlararo xususiyatga ega bo‘lgan murakkab ilmiy muammoli masaladir. Bu muammoning kelib chiqish omillarini juda ko‘p fanlar (ijtimoiy, texnik, tabiiy va boshqalar) sistemasi ishlab chiqishi lozim bo‘ladi. Ma’lumki, bundagi asosiy ilmiy tadqiqot ob’ekti tabiiy muhitdir, binobarin, barcha ilmiy va ilmiy-texnik ishlanmalar avvalo tabiiy fanlarning ilmiy xulosalari yakuniga tayanishi kerak. Lekin bu muammolar, eng avvalo yagona (bir-butun) tabiiy-ilmiy nazariyaga muhtojdir. Bu nazariya jamiyatning tabiat bilan o‘zaro ta’sirining hozirgi bosqichida atrof-muhit ifloslanishining xavfli oqibatlari va tabiiy boyliklarning kamayib borishining oldini olish maqsadida davlat ma’muriy idora organlari, olimlar va keng xalq ommasining faoliyatini birlashtirishi lozimdir. Mutaxassislarning fikricha, tabiatni muhofaza qilishga oid bo‘lgan huquqiy me’yorlarni va tabiiy boyliklardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy tamoyillarni tuzish va tegishli injener-texnik loyihalarni va shuningdek, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi pedagogik va madaniy-tarbiyaviy ishlarni ishlab chiqish asosida chuqur ilmiy nazariya yotishi lozim. Bunday nazariyani ishlab chiqishga, bizningcha, ko‘pgina tabiiy fanlar, jumladan ximiya, biologiya, geologiya, tuproqshunoslik, meteorologiya, tabiiy geografiya va boshqa fanlar o‘z hissalarini qo‘shishi kerak. Lekin bunda davrimizning fundamental va konsturktiv faniga aylanib borayotgan hozirgi zamon geografiyasi yetakchi rol o‘ynashi lozim. Chunki, boshqa tabiiy fanlar tabiatning ayrim komponentlarini (tog‘ jinslari, suv, tuproq, o‘simlik tirik organizmlar, atmosfera havosi va hokazolarni) tadqiq etsa, geografiya fani esa bu barcha masalalarni bir butun holatda tabiiy-hududiy komplekslar yoki geosistemalarni tadqiq etadi va ularning paydo bo‘lishi, rivojlanishi, hududiy tarqalishi qonuniyatlarini kashf etadi va bu sistemalarni oqilona boshqarish yo‘llarini aniqlaydi. Shuning uchun ham tabiatni muhofaza qilish va tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish muammosini kompleks tadqiq qilish hozirgi zamon geografiyasining bosh dolzarb masalasidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
