Bunjikat shahar yodgorligi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
I BOB. QADIMIY SHAHRISTON SHAHRI MANBALARDA 
1.1 Qadimiy Shahriston shahri
(Qahqaxa) oʻrni noyob arxeologik yodgorlik boʻlib, unda 
IX-XII asrlarga oid shaharlar strukturasining elementlari juda aniq ifodalangan. Kahkaxa 
Ustrushananing siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi edi. 1999 yilda "Qadimiy Shahriston 
(Qaxqaxa) shahri" ob'ekti 
YuNESKO
ning Butunjahon merosi ob'ektlari ro'yxatiga 
nomzodlar ro'yxatiga kiritilgan. Shahristonda uchta aholi punkti bor: Qalʻa-Qaxqaxa I, II va 
III. Shimolda hukmdorlar saroyi (“afshinlar”) boʻlgan shaxriston – qalʼa-kahkaxa I. shiftlari, 
frizlari, relyeflari, karyatidlari boʻlgan. Qalay-Qaxqaxa I manzilgohidan shim.-gʻarbda 
Tirmizak-Tepa qorovul-kazma binosi xarobalari, janubda Qalay-Qaxqaxa II qal'asi qoldiqlari 
(VII - IX asr boshlari) joylashgan. Qal’a-Qahqaxa IIda Childuxtaron (IX-XII asrlar) tosh 
binolar ansambli topilgan: ikkita masjid, maqbara, rasm parchalari, yog‘och o‘ymakorligi 
topilgan[1]. Qalay-Kaxkaxa I va Qal'a-Kaxkaxa II aholi punktlarini tabiiy kelib chiqishi keng 
va chuqur xandaq ajratib turadi. Shahristonning gʻarbiy qismida 10-asrga oid qalʼa devorlari 
qoldiqlari — Qalʻa-Qaxqa III manzilgohi (IX—XII asrlar) . Qal’ai-Qahkaxa III posyolkasi 
rabod (shahar chekkasi) ediShahriston hududidagi turar-joy binolari yonidan ibodatxona 
topilgan. Oʻrta Osiyoni arablar bosib olgandan keyin ibodatxona masjidga aylangan.Shahar 
hududi devor bilan ikki qismga bo'lingan. G'arbiy qismida mudofaa majmuasi mavjud edi. U 
kazarma, kazarma va quduqdan iborat edi. Sardoba (suv havzasi) ham bor edi. Shaharga 
ikkita darvoza olib kirardi. Asosiylari shimolda, ikkinchisi g'arbda edi. Shaharning sharqiy 
(eng baland) qismida Bunjikat saroyi joylashgan edi. Saroyning o'lchamlari 38 × 47 metr edi. 
Saroy daryo tubidan 57 metr balandlikda ko‘tarilib, xom g‘ishtdan qurilgan. Yog'och 
devorlari gips bilan qoplangan. Saroyda 20 ga yaqin xonalar, jumladan taxt lodjiyali asosiy 
uch qavatli zal (17,65 × 11,77 m), majlislar uchun kichik zal (9,65 × 9,5 m), donjon, bir 
nechta turar-joy va xo'jalik xonalari va katta. keng va uzun koridorlar tizimi. Saroyda 
ibodatxona va qurol-aslaha bor edi. Har biri 32-48 kg dan 5000 dona tosh sharlar va slingalar 
uchun tosh sharlar topildi. Saroy mudofaa devori bilan o'ralgan, saroyning g'arbiy devorida 
darvozalar bo'lgan. Zallarda, xonalarda va koridorlarda divanlar (suhbatlar o'tkaziladigan 
to'rtburchaklar platformalar), yog'och ekranli vestibullar mavjud bo'lib, ular devor rasmlari, 
ustunlar, frizlar va shiftlarning o'ymakorligi bilan birgalikda ichki qismga nafis ko'rinish 
berdi. xona. Saroy zali koʻp ustunli, kirish eshigi keng; u o'ymakorlik va chiroyli o'yilgan 

---

yog'och timpan bilan bezatilgan edi. Timpanum shimoliy devor yaqinidagi taxt lodjiyasi 
oldida joylashgan edi. Zalning tartibi qadimgi Rim bazilikalarini eslatadi. Zalga olib 
boradigan yo'lak devorlari bolalarni boqayotgan bo'ri - Romul va Rem haqidagi qadimgi Rim 
afsonasi qahramonlari, yaxshilik va yovuzlikning fantastik kuchlari o'rtasidagi kurash 
epizodlari (jinlarga qarshi kurashayotgan jangchilar) tasvirlangan noyob devoriy rasmlar 
bilan bezatilgan. , Ustrushany faniga hali noma'lum bo'lgan hayotiy voqealarni yetkazadigan 
jang sahnalari[2][1][3]. Ustrushana hududidagi eng ko'p o'rganilgan yodgorlik Kalay-
Kaxkaxa turar joyidir. Dushanbedagi Tojikiston Milliy asarlar muzeyi ekspozitsiyasida 
timpanum – Qalay- qishlog‘idagi hukmdorlar (“afshinlar”) saroyi taxt xonasiga kirish 
eshigining katta yog‘och yarim oval pannosi bor. Rassom-o'ymakorning (VIII-IX asrlar) 
ajoyib san'atini namoyish etuvchi Kaxkaxa I [8] . Shakllarning miniatyura tasvirlari, 
jangchilar kiyimlari, ot jabduqlari aniq va realdir. Uning kompozitsiyalarida qadimgi Eron 
qahramonlik eposining asosiy syujeti “yaxshilik va yovuzlik kuchlari o‘rtasidagi kurash” 
mujassamlashgan. Bu qissani X asrda Firdavsiy mashhur “Shohnoma” she’rida qo‘llagan[9]. 
Qalay-Qahkaxa manzilgohidan 200 dan ortiq yonib o‘yilgan yog‘och parchalari topilgan[1]. 
Oʻrta asr badiiy metall buyumlari boʻlgan xazinalar topilgan[8]. 1955-1958 va 1960-1961 
yillarda Shimoliy Tojikiston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi (STAKE) sovet arxeologlari 
tomonidan qazish ishlari olib borildi. Shahristondan 2,5 km janubda ikkita qasr xarobalari 
joylashgan: Chilhujra (V-VIII asrlar) va Oʻrtaqoʻrgʻon (IX-XII asrlar) boʻlaklari suratlar, 
yogʻoch oʻymakorligi. Turli va xilma-xil arxeologik yodgorliklar, shuningdek, yozma 
manbalarni o‘rganish majmuasi yakunlandi. Natijada iqtisodiyot va madaniyat, shahar va 
qishloq qurilishiga oid boy materiallar olindi (N. N. Negmatov, 1957; N. N. Negmatov, S. G. 
Xmelnitskiy, 1966; N. N. Negmatov, U. P. Poʻlatov, S. G. Xmelnitskiy, 1973 va boshqalar). 
Bu borada Turkiston tizmasi etagidagi (Shahriston qishlogʻi) Bunjikat xarobalari va boshqa 
bir qator obʼyektlarda olib borilgan qazish ishlari, ayniqsa, meʼmorchilik, naqqoshlik, 
yogʻoch oʻymakorligi, amaliy hunarmandchilikning ajoyib yodgorliklari topilganligi juda 
samarali boʻldi. Ular Bunjikat shahrini O‘rta asrlardagi Markaziy Osiyoning yirik madaniy 
markazlaridan biri sifatida tavsiflaydi. Bu yerda turar-joy va hunarmandchilik binolari, qasr 
va saroylar, ilk musulmon masjid va maqbaralari, shahar qishloq istehkomlari koʻrinishi 
oydinlashtirildi. Ko'plab moddiy topilmalar - sopol buyumlar, metall idishlar, uy-ro'zg'or 
buyumlari, asboblar, zargarlik buyumlari va boshqalar topildi. 

---

Hozirgi kunda Tojikistonning istalgan hududidagi har bir tarixiy davr oʻrganilgan yoki 
oʻrganilayotgan yodgorliklar, ularning majmualari yoki butun arxeologik madaniyatlar bilan 
ifodalanadi. Ular orasida qadimiy Penjikent shahri shimolda o‘zining ajoyib me’morchiligi, 
monumental rangtasviri, loy va yog‘och haykaltaroshligi, janubda – nirvanadagi ulkan Budda 
joylashgan Ajina-tepa ibodatxonasi va monastiri va boshqa ko‘plab namunalari bilan jahon 
miqyosida shuhrat qozongan. Samarqand va Leninobod, Sirdaryo va Hisor togʻ tizmasi 
oraligʻida joylashgan Ustrushananing koʻrinishi yaqin vaqtgacha tarixiy-madaniy maʼnoda 
noaniq boʻlib kelgan. Ilk oʻrta asrlarda Ustrushana (VII-VIII asrlar) poytaxti – Bunjikat va 
Afshin podshohlarining hukmron sulolasi boʻlgan kichik mustaqil davlat edi. U rustaklar 
federatsiyasi - tumanlardan iborat bo'lib, har biriga suveren dihqon - yirik yer egasi boshchilik 
qilgan. Chet el bosqinchilariga qarshi kurash yilnomasining birdan ortiq shonli sahifalarini 
bu tekislik-tog‘li hududning erksevar aholisi – qadimiy shahar quruvchilar, mohir dehqonlar, 
konchilar, hunarmandlar va chorvadorlar yozib qoldirgan. Afsuski, mavjud yozma 
manbalarda juda kam ma'lumotlar mavjud va shuning uchun Ustrushana tarixning bo'sh 
joylaridan biri edi.
1.2 
Ustrushanani oʻrganishga birinchi jiddiy urinishlar rus tadqiqotchilari P.I.Lerx, 
A.A.Kushakevich, N.S.Likoshin, P.S.Skvarskiy va V.V. Oxirgisi XIX asrning 90-yillarida. 
Ustrushon haqidagi yozma manbalarni qisqacha bayon qilib, uning ayrim yodgorliklarini 
maxsus tadqiq qilgan. Ustrushonani oʻrganishdagi sovet davri 1930-yillarda qidiruv ishlari 
va Munchak-Tepada V.F.Gaydukevich boshchiligidagi Farhod arxeologik ekspeditsiyasi 
qazishmalari (1943-1944) bilan boshlandi. 1949-1950 yillarda. A. Yu. Yakubovskiy 
tashabbusi bilan Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasining (TAE) maxsus Ustrasha otryadi 
tuzildi. 1955 yildan boshlab bu hududda Tarix instituti TAE Shimoliy Tojikiston otryadi 
tomonidan tizimli qazishmalar olib borildi. A. Donish Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi 
Dushanbedagi. Bu yerda qadimiy va oʻrta asrlarga oid aholi punktlari, qasr va qishloq 
qoldiqlari topilgan, koʻplab meʼmoriy yodgorliklar, istehkomlar, sugʻorish tizimlari 
oʻrganilgan.