Bul dáwir tán ideologiyalardan biri Demokritning materialistik táliymatına tiykarlanǵan Epikur táliymatı bolıp tabıladı

1. 
   Áyyemgi dúnya tariyxında ellinizm dep at alǵan dáwir eń quramalı hám qarama - qarsılıqlarǵa to'lib - toshgan dáwir esaplanadi. Aleksandr jeńisi ellinistik mámleketlerdiń tashkil tabıwına alıp keldi. Bul dáwir Salavkiylar mámleketiniń bóleklenip ketiwi hám er. av. II- I ásirlerde bul mámleketlerdiń Rimge buysundirilishi grek mádeniyatın jaxonga keń tarqalǵan hám onıń jáne de rawajlanıwı menen baǵlıq dáwir. Biraq bul dáwir tiyisli dóretpeler bizgeshe etip kelmegen, tek geyparalarınıń atları saqlanıp qalǵan.
   

Ellinizm - batıs hám shıǵıs xalıqlarınıń óz-ara qospası, óz-ara tásirinen ibarat ellin ideologiyasın jarattı. Ideologiya salasında keskin ózgerisler júzege keldi. Jańa ideologiyalar payda buldi.
Ellinizmda demokratiyalıq ideyalardan kura monarxiyaga tán karashlarni ushırasıwımız múmkin. Garbning uzga mámleketlikler tapǵa bastırıp kiriwiniń uzi demokratiyalıq principlerge qarsı háreket bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, ellin mámleketleriniń dvalat boshkaruvi jalǵız hákimlik - monarxiyaga tiykarlanǵan edi.
Bul dáwir tán ideologiyalardan biri Demokritning materialistik táliymatına tiykarlanǵan Epikur táliymatı bolıp tabıladı.

Epikurchilar epikurizm wákilleri bolıp tabıladı. Epikurizm áyyemgi Grek hám Rim filosofiyası daǵı ayriqsha aǵıs. Ol ásirese áyyemgi filosofiya tariyxında eń izbe-iz mekteplerden biri bolıp, áyyemgi Rimde úlkengine orınǵa iye bolǵan. Epikurizmning birinshi wákili Rimde mil. av. II asirde jasaǵan Kay Amafingiy bolıp tabıladı. Mil. av. I ásirdiń I yarımında Epikurizm Italiyada da keń tarqaladı.

Bul táliymattıń epikurizm dep at alıwı bolsa grek filosofi Epikur atı menen baylanıslı. Epikur Afinada mil. av. 306 jılda mektep ashadı. Mektep keyinirek “Epikur baǵı” atı menen belgili boldı.
Epikurchilar wákilleri qatarına Siron, Filodem, Apollodor, Mark Pompiliy Andronnik, Kay Katiy hám de Lukretsiy Gereń, Tsezarning belgili sınshısı Kay Krassiy Krass, K. Memiy Gejell, R. Velliylarni kirgiziwimiz múmkin.

2. 
   Finikiya — Orta teńizdiń arqa jaǵaındaǵı qáddi. wálayat. Ráwiyatlarǵa kóre, F. dıń xalqı Eritreya teńizi jaǵasından kelgen; ayırım finikiyalik tariyxchilarning pikrine qaraǵanda, finikiyaliklar F. dıń túpkilikli xalqı bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi 5—4 mıń jıllıqta Finikiya óziniń qolay geografiyalıq jaylasıwına kóre, Mesopotamiya hám Erisiw oypatlıqsı xalqı menen aktiv sawda-satıq alıp barǵan. Eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıq baslarında qul iyelewshilik qaladavlatlari: Ugarit (RasShamra), Sidon (Sayda), Beruta (Bayrut), Arvad (Arad), Tir (Sur) hám basqa vujudga kelip, olar eramızǵa shekemgi 12-asrgacha Egipet fir'avnlari qol astında bolǵan. Eramızǵa shekemgi 13-ásir aqırı — 12-ásirdiń basında Finikiya aqır-aqıbetde Egipet koloniyasınan qutılǵan. Eramızǵa shekemgi 1 ming jıllıqta F. Orta teńiz jaǵa moyiniń Oraylıq hám Batıs bólegin iyelep, bulmanlarǵa kuplab finikiyalik sawdagerler hám qaraqshılar keliwi háwij alǵan. Tasos o. de temir rudası kánleri ashılǵan, Melkart qudayı sıyınıwxonasi hám kishi awıl qurılǵan. Atlantikalıq okeanına tutasǵan Arqa Afrika soxillarida, Like, Ispaniyanıń batis kismida, Gades, Ilmiy tájriybe,, Abdera, Sitsiliyada Motiya, Panorm hám Sardiyada Nora qalaları qáddi. kótergen.
   

Finikiyada ónermentshilik, sawda-satıq, kemasozlik júdá taraqqiy etken; teńiz jollarınan keń paydalanılǵan. Qalalar ortasında húkimranlıq ushın gúresler nátiyjesinde kúsheizlangan F. eramızǵa shekemgi 8—7-ásirlerde Ossuriyaga, eramızǵa shekemgi 6 -asirde Bobilga, eramızǵa shekemgi 539 jıldan 332 jılǵa shekem axomaniylar mámleketine bo'ysungan. F. eramızǵa shekemgi 332 jıldan Makedoniyalıq Aleksandr mámleketi, eramızǵa shekemgi 3-ásir ortalarından Salavkiylar mámleketi qol astında bolǵan. Sol waqıttan baslap F. de ellinlashtirish procesi kúshaygan. Orta teńiz jaǵasındaǵı Delos, Afina hám basqa qalalarda finikiyalik sawdagerlerdiń faktoriyalari hám awqamları payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 2— 1-ásirlerde Kiprde GrekFinikiya patshalıǵı payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 63 jıldan baslap F. Rimdiń Siriya provinsiyasi quramına kirgen. Ástesekin finikiyaliklar Siriyanıń basqa xalqı quramına sińip ketken.

3. 
   Biz jaqsı bilgenimizdey, tariyx páninde urta ásirler dáwiri úsh boskichga ajratıladı : 1) dáslepki urta ásirler (V- X ásirlerdi uz ishine alıp, bul dáwirde urta ásirlerge tán social - siyasiy tártipotlar qáliplesti). 2) XI - XV ásirler (bul dáwirde urta ásir strukturaları tarakkiy etkenligin baqlaw múmkin), 3) sungi urta ásirler dáwiri ( jańa jámiyet qáliplesiw dáwiri bulib, XV - XVII ásirlerdi uz ishine aladı.)
   

Urta ásirler dáwirdiń dáslepki dáwirine tán qásiyetleri sonnan ibarat, jámiyet iktisodiyotining tiykarın kishlok xujaligi quraydı hám xalıqtıń tiykarǵı mashguloti dexkonchilikdan ibarat bulgan. Garbiy Evropa ushın urta ásirler natural xujalik xukm súrgen hám tavar - pul munasábetleri tómen dárejede rawajlanǵan davr bolıp tabıladı.
Dáslepki urta ásirler dáwiri Garbiy Evropada dáslepki feodal mámleketleri payda bolǵan dáwir esaplanadi. Inkirozga júz tutqan Garbiy Rim imperiyasi tapda V aqırı - V I ásir baslarınan baslap «varvarlarlar» dep at alǵan xalklar kirip keldi. Varvarlarning tabora kupayib baratırǵanlıǵı xalıqı urtasida er máselesin júdá keskin bulib kilib kuydi. Olar Rim imperiyasining serxosil hám kisman pútkilley ishlov berilmegen erlerin ishgol etiwge kirdilerlar. Kattik zulm hám ogir mártebege erispegen muridlerden azapta kolgan xalıq varvarlarga derlik keskin gúres alıp barmadilar. Feodal tarkoklik dáwirinde Garbiy Evropa mámleketleri menen katolik cherkovi urtasida túrli social - siyasiy munasábetler karor taptı. Ideologiyalıq jixatdan uzaro yakinlashish hám xamkorlik vujudga keldi. « Jas milliy mámleketlikler uz ishki hám tashki siyasatları úlken obruga iye bulgan dinge sıyınıw hám cherkov tamonidan kullab - kuvvatlanishini istar edi. Usı waqıtta cherkov xam keń mikiyosda social - siyasiy ilajlardı ámelge asırıw ushın dúnyalıq xukumdorlarga tayanıwına tugri keldi ». 2
Garbiy Evropa mámleketlerinde katolik cherkovi tabora uz mavkeni bekkemlewge intila baslaǵan. Adamlardıń dúnyakarashi júdá tar sheńberde bulib, bilim dárejesi talay tómen dárejede bulgan. Kópshilik adam uz mámleketi, kishloklaridan shetke chikmagan bulib, olar uzlari jasap turǵan aymaqlarınan boshka erler xakida xesh zat bilmas edi. Soǵan muwapıq pikirlewar edi. Sol sebepli xam olardıń dúnyakarashlarida cherkov, diniy karashlarga tán túsinikler ústin edi. Bul bolsa katolik cherkov máplerine ma'kul tushar edi.

4. 
   Buddizm (Budda atınan alınǵan ) jáhánda keń tarqalǵan diniy-filosofiyalıq táliymat. Ol daslep mil. av. VI asirde braxmanizm táliymatınıń kishi bir mazxabi retinde Xindistonda qáliplesti. Buddizm tárepdarları braxmanizm ideologiyasına qarsı xudoning birden-bir jaratıwshılıǵı hám jámiyet aǵzalarınıń teńligi ideologiyasın jarattılar.
   

Buddizm ideyaları onıń tiykarlawshisi shaxzoda Siddxartxa Gautama (Mil. Av. 567-488 y.) opatınan keyin Budda atı menen ataldı. Bul táliymat ideyaları múqaddes derekler “Lalitavistara”, (“Budda turmısı”), “Tripitaka” (“Úsh sebet donolik”) hám “Vinoyapitaka” (Etikalıq normalar ), “Dxammapada” (Budda pikirleri”) de óz ańlatpasın tapqan.
Buddizm táliymatına kóre, bizni qurshap turǵan dúnyadan basqa kórinbeytuǵın taǵı eki dúnya bar. Bul dúnyalardan eń jamanı -erdagi dúnya bolıp tabıladı. Biraq erdagi adamlar “japa chekishda” hám “bunnan qutılıwda” ese. Sebebi bul dúnya tek japalardan ibarat. Insannıń japalardan qutilishi tuwrısındaǵı qarawlar táliymat daǵı “tórt adamgershilikli haqıyqat”da qısqasha kórsetilgen. Yaǵnıy :
1)Turmıs japalardan ibarat ;
2) Azap azap-aqıretlerdiń sebebi-adamlardıń turmıs menen baylanıslı tilekleri, hám nápsleri;
3) Japalardan qutilish ushın kisiler qálew hám nápslerin tiyishlari kerek;
4) Japalardan qutilishning najot jolların tabıw. Buddizm táliymatı ideyalarına kóre, eger adam bul dúnyada hirsiy eleslerge berilip ketsa, odan qutula almasa, onıń sezimi bir neshe qayta tuwılishlardan keyin dozaqǵa túsedi. Ólim insandı turmıs japalarınan qutıltıraolmaydi. 2
Buddaviylik táliymatı ideyaları braxmanizmdagi sıyaqlı adamlardı siyasiy gruppalarǵa ajıratıp, olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı ulıwma buzmaydi. Insannıń dúnya japaları, uwayımlarınan mazalarınan waz keship jasaw ańsat emes,

5. 
   Muso — Quranda tilga alınǵan payg'ambarlardan biri. Áyyemgi evrey dáreklerinde Moshe, xristian dáreklerinde Moisey atı menen málim. Muso Evreylikke ıqtıqat etiwshiler Musoni iudaizm tiykarlawshisi dep esaplaydilar. Qurandıń bir neshe súrelerinde Musoning atı belgilengen. Birpara ráwiyatlarda Muso „Bani Izrail“ qáwiminde tuwılıwı, Egipet patshahi (fir'avn) dıń taxtdan ketiwine baslawshı bolıwı, táǵdir talapsı menen Egipetten qashıp ketiwi hám arab qızına úylengenligi aytıladı. Alla, Musoni Izrail qabilasini Fir'avn zulmidan azat etip, Egipetdan olib shıǵıp ketiwge shaqırıq etedi. Oǵan Sino tog'ida „10 wásiyat“ tas taxtasın usınıs etedi. Muso qolı daǵı tayaqtıń ilonga aylanıwı, qaltasınan qolın shıǵarǵanda ayna sıyaqlı yaltirab kózlerdi qamashtirishi sıyaqlı káramatlarǵa iye bolǵan. Unga Tavrot nozil etilgen. Musoni evreyler, musulmanlar, xristianlar payǵambar dep esaplaydilar.[1]
   

Zamanagóy ilimiy konsensus sonnan ibarat, Muso tań qalǵanday shaxs bolǵan, biraq amerikalıq arxeolog Uilyam G. Dever Musoga uqsas shaxs eramızǵa shekemgi 13-asirde jasaǵan bolıwı múmkin degen pikirdi bildirgen. Soǵan qaramay, Dever arxeologik dáliller joq ekenligin da aytıp ótken.[2][3]
Tavrotni alǵan dep esaplanǵan Muso alayhissalomning omiriniń shamalıq jılları menen Tavrotning jazılıwı arasında mıń jılǵa jaqın waqıt bar. Muso haqqındaǵı birinshi jazba derekler Bobil súrginligi dáwirinde jaratılǵan dep shama etilgen derekler bolıp tabıladı.