Buhoro oziқ –ovқat va engil sanoat tehnologiya instituti “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi yiғilishida muhokama қilindi va қўllanma sifatida institut uslubiy kengashi muhokamasiga tavsiya etildi

Davlat va uning belgilari, shakllari. Davlatning mohiyatini tushunishda uch asosiy nazariy yondashuv mavjud: 1) Ijtimoiy yondashuv; 2) Sinfiy yondashuv; 3) Siyosiy-huquqiy yondashuv. Demak, davlat-umumiy muammolar va ishlarni hal etish vositasi, u hukmdorlar va xalqning o`zaro munosabatini tartibga soladi – ijtimoiy yondashuv. Davlat sinflarning paydo bo`lishi bilan yuzaga kelgan, sinfiy kurash bir sinfning boshqasini bostirish quroli bo`lib xizmat qiladi – sinfiy yondashuv. Davlat jamiyatning va davlatning o`zining hayotini tashkil etuvchi huquq manbaidir – siyosiy-huquqiy yondashuv.

Davlat butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo`lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo`lgan yagona siyosiy tashkilotdir.

Davlat-jamiyat siyosiy tizimining odamlar, guruhlar, sinf, tashkilot, hamkorlikdagi faoliyatini va o`zaro munosabatini tashkil etuvchi, yo`naltiruvchi va nazorat qiluvchi asosiy institutdir.

Davlat-hokimiyatning bosh institutidir. Hokimiyat davlat orqali o`z siyosatini amalga oshiradi.

Davlatning asosiy belgilari:

1. Davlat hokimiyatining, ya`ni hokimiyat va boshqaruv apparatining, majburlash apparatining mavjudligi.

2. Aholining hududlar bo`yicha uyushganligi. Ma`muriy-hududiy birliklarda yashash.

3. Suverenitet-ishki va tashqi siyosatda to`la mustaqil bo`lish.

4. Huquqiy ijodkorlik. Bu ijtimoiy tuzumning mohiyatidan kelib chiqadigan va davlat tomonidan mustahkamlangan, ijro etilishi umumiy majburiy bo`lgan normalar, hulq-atvor qoidalari.

5. Soliqlarning mavjudligi. Aholidan davlat apparatini saqlash hamda aholining kam ta`minlangan qismiga yordam berishga sarflanadigan soliqlarni to`plash.

6. Umuminsoniy funksiyalarni bajarish. Hududni qo`riqlash, jinoyatshilikka qarshi kurash, umumiy farovonlik maqsadlarini amalga oshirish.

Davlatning asosiy funksiyalari:

1) Ichki funksiyalar-davlat ichki hayotini boshqarishga qaratilgan faoliyatning asosiy yo`nalishlari:

a) regulyativ ( tartibga solish, boshqarish);

b) qo`riqlash (saqlash, muhofaza qilish).

2) Tashqi funksiyalar – davlatning xalqaro maydondagi faoliyatining asosiy yo`nalshilari;

a) Xalqaro hamkorlik-tashqi siyosiy faoliyat, tashqi iqtisodiy faoliyat;

b) Mudofaa va xavfsizlik.

Davlatning shakllari:

I. Boshqaruv shakli: monarxiya va respublika. Monarxiya mutlaq va cheklangan shakllarda bo`ladi (absolyut va konstitutsion). Respublika prezidentlik va parlamentar respublika ko`rinishida bo`ladi. Masalan, Saudiya Arabistoni (mutlaq monarxiya) Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya (cheklangan monarxiya, konstitutsion). AQSH, O`zbekiston Respublikasi (Prezidentlik) Avstriya, Italiya,Germaniya (Parlamentar).

II. Davlat tuzumi shakli:

- unitar; oddiy, yaxlit davlat.

- federativ, murakkab, ittifoqdosh davlat.

- konfederativ; ma`lum bir maqsad yo`lida birlashgan davlatlar ittifoqi.

Masalan, AQSH, GFR, RF, Braziliya, Hindiston davlatlari – federativdir.

Shveysariya ( 1848 yilgacha), Evropa Ittifoqi – konfederativ.

O`zbekiston – unitar davlat.

III. Siyosiy rejimga ko`ra davlat shakllari.

- Demokratik ( vakillik demokratiyasi, bevosita demokratiya).

- Antidemokratik (fashistik, totalitar).

Davlat mexanizmi. Jamiyatni boshqarish va xalq manfaatlarini himoya qilishni amalga oshiradigan davlat idoralari va muassasalari tizimi. Davlat idorasi ( organi) – davlat mexanizmining qonunga muvofiq ravishda o`z tuzilishiga, ijtimoiy hayotning muayyan sohasini boshqarish bo`yisha aniq belgilangan vakolatiga ega bo`lgan hamda davlat mexanizmining boshqa qismlari bilan uzviy aloqadorlikda bo`lgan va yaxlit birlik hosil qiladigan tarkibiy qismidir.

Davlat idoralari 3 turga bo`linadi.

1.Vakillik idoralari:

a) Qonun shiqaruvchi;

b) Mahalliy hokimiyat va o`zini o`zi boshqarish idoralari.

2.Ijroiya idoralari:

a) Markaziy idoralar;

b) Davlat boshlig`i ( monarx, prezident);

v) Hukumat;

g) Vazirlik va davlat qo`mitalari;

d) Mahalliy idoralar.

3. Sud, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar va konstitutsiyaviy nazorat idoralari:

a) sudlar;

b) prokuratura;

v) ichki ishlar vazirligi va uning organlari;

g) adliya vazirligi;

d) milliy xavfsizlik xizmati