Бухоро давлат университети

I стадия. Ёш балиқлар, вояга етмаган зотлар.
II стадия. Жинсий безлар ниҳоятда кичик, икралар кўз билан қаралганда унчалик кўринмайди.
III стадия. Икраларнинг етилганлиги яққол кўзга ташланади. Жинсий безлар тез катталашиб, тиниқ уруғ сутли оқимтир – тўқ оқарган бўлади.
IV стадия. Икра ва уруғ сути етилиш арафасида, жинсий безлар ўзининг максимал оғирлигига этади. Лекин қарин қисми секин босилгпнда икра, уруғ сути чиқмайди.
V стадия. Қоринни секин босишингиз билан жинсий маҳсулотлар чиқа бошлайди. Ганадалар тез бўшаб қолади.
VI стадия. Жинсий маҳсулотлар ташланган. Жинсий безлар бўшаб қолган. Урғочи зотларда якка – якка икралар учрайди. Эркак зотларда эса сперма қолдиқлари учрайди.
Агар эътибор берсангиз, жинсий маҳсулотларнинг етилишини биз К. А. Киселёв, П. А. Дрегин ва Г. В. Никольскийларнинг тавсия этган схемаларида кўриб чиқдик. Тадқиқотчи бу тавсия этилган схемаларнинг қайси бирини қўллаганини ўз ишида кўрсатиши лозим.
Балиқ жинсини етилишини аниқлаш балиқ систематикаси учун ҳам зарур. Шунинг учун балиқнинг морфологик белгилари уруғдон ва тухумдонларнинг ўзгариши билан боғлиқ. (Ласосларда жағлар узунлиги, тананинг энг юқори баландлиги, сузгич қанотлар катталиги).
Коэффициентлар ва жинсий етилиш индекслари.
Балиқларда ганада оғирлиги, жинсий маҳсулотлар етилишининг даражасини белгиловчи асосий омиллардан ҳисобланади. Ҳозирги кунда Г. В. Никольский (1939) тавсия этган етилиш коэффициенти кўпроқ қўлланилади. Етилиш коэффициенти деганда ганада (барча икралар ёстиғи) оғирлигининг балиқ оғирлигига нисбатан кўрсаткичи ҳисобланади ва бу кўрсаткич фоизда (%) акс эттирилади. Балиқ умумий оғирлиги аниқланади (жинсий безлар олиб ташланмаган ҳолда). Сўнгра жинсий безлар (икра, уруғ) балиқ ичидан олиниб, охирида ўлчанади. Ганада оғирлиги аниқлангандан сўнг у балиқ оғирлигининг неча % ни ташкил қилиниши аниқланади. Бундай етилиш коэффициенти балиқ етилиш даражасини тўлиқ акс эттирмайди. Балиқ етилиш даражасини аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин.

Бу ерда:
Q – керак бўлган етилиш коэффициенти;
q₁ – ганада (икра ёстиғи) оғирлиги (г);
q – балиқ оғирлиги (г)
Етилиш коэффициенти балиқ жинсий етилишининг боришини баҳолашда катта аҳамиятга эга. Юқорида тавсия этилган усул яъни етилиш коэффициентини аниқлашда балиқнинг умумий оғирлиги ҳисобга олинади. Бунда балиқ учаги озиқ моддаси билан тўлган бўлса, етилиш коэффициентининг кўрсаткичи ҳам анча кичрайган бўлади.
Бир вақтнинг ўзида икра ташлайдиган балиқлар (судак, лаққа, шерех, вобла, леш) нинг етилиш даражасини аниқлашда П. А. Дрегин (1979) тавсия этган усул орқали етилиш коэффициентини, балиқларни ҳар ойда текшириб билиш мумкин. Етилишда камчиликлар бўлса, албатта уларни кўрсатиш керак. (Масалан туз концентрацияси, сувдаги эриган кислород миқдори, сув ҳарорати, нерест шароити ва бошқалар). Икрани порциялаб ташлайдиган балиқларда ҳам худди шу усул қўлланилади. П. А. Дрегин айниқса етилиш коэффициентининг максимал кўрсаткичига эътибор беради. Бу давр ганадаларнинг энг кучли ривожланиш даврига тўғри келади. Бундай ривожланиш бир вақтнинг ўзида икра ташлайдиган балиқларда тухум қўйиш олдидан кузатилади (бир икки ҳафта).
Порцион тухум қўядиган балиқларда эса икра қўйишдан олдин кузатилади. Лекин шуни эсдан чиқармаслик керакки етилиш коэффициенти бу индивидуал кўрсаткич бўлиб ҳисобланади. Жинсий маҳсулот етилиши ҳар бир балиқ тури учун алоҳида хусусиятга эга.
Етилиш коэффициентининг максимал кўрсаткичини аниқлаш амалий ва назарий аҳамиятга эга. Тухумдонларнинг нерестга тайёр эканлиги икралар чиқиш сонини билишда балиқшунос учун зарур. Серпуштлик даражасини баҳолаш учун керак.
Масалан: густеранинг етилиш коэффициенти октябр ойида 4,8 бўлса бу тур учун максимал вояга етилиш коэффициенти 10,7 дан то 16,3 ўртача 13,5 га тенг.
Етилиш индекси
Сентябр ойида густеранинг етилиш индекси 29,0 га тенг, етилиш коэффициенти эса 4,0 га тенг.
П. А. Дрегин максимал коэффициентнинг нисбий кўрсаткичини аниқлашда қуйидаги тахминий хулосаларни тавсия этади.
1. Ҳар бир тур балиқнинг ўзига хос етилиш кўрсаткичи бўлади. Бошқа турлардан озми – кўпми фарқ қилади.
2. Индивидуал ўзгарувчан коэффициент анча катта бўлиши мумкин.
3. Порцион икра қўювчи балиқ турларида етилиш коэффициенти анча кичик бўлади.
Балиқ ёшини аниқлашда айнан вояга етиш даври ҳам кўрсатилади (биринчи навбатдаги кўпайишга хос хусусият). Фулатон (Фултон 1906) ва айниқса Дрягин (1934) шуни таъкидлайдики балиқнинг биринчи маротаба вояга етгандаги узунлиги, максимал узунликка нисбатан икки марта кичик бўлади.
Биринчи маротаба нерест кузатиладиган балиқ ёшини аниқлашда жинсий вояга етиш вақти бир тур учун бир хил эмас. Бунинг сабаби кўп омилларга боғлиқ. Шунинг учун ҳам ҳар бир сувликка қараб етилиш муддати аниқланади.
Тухумдон ва уруғдонларнинг етилиш даражасини кузатганда, метереологик ва гидрологик кузатишлар билан бир вақтнинг ўзида олиб бориш тавсия этилади. Биологик нуқтаи назардан балиқларда эркак зотларнинг олдинроқ вояга етишиш қонуниятлари мавжуд. Унга кўра эркак зотлар тахминан 2,0 – 2,5 ёшда, урғочи зотлар эса 3,0 – 4,5 ёшда вояга етади.