Бухоро давлат университети

7.3. Лойихаларни жойлаштириш ўрни

120

Лойиханинг жойлашиш ўрнини белгиловчи омиллар турли-туман бўлиб, бу омилларни хам тахлил

қилиш мумкин. Лойиха учун СКҚни максималлаштирадиган жой энг яхши хисобланади. Кўп холларда жойлашиш ўрнини танлаш хам лойиха кўламини белгилашдаги каби бир қатор жихатларни хисобга олишни талаб этади. Масалан, саноат корхонаси ѐки хом ашѐ базаси яқинига ѐки бошланғич энергия манбаи яқинига ѐки махсулот бозори ѐнига ѐки бўлмаса тегишли инфратузилмага яқин жойда қурилиши мумкин. Хар бир вариант ўз афзалликлари ва камчиликларига эга. Максимал СКҚни таъминлайдиган жойлашиш ўрни танланиши учун бу афзалликлар ва камчиликлар бахоланиши хамда таққосланиши мумкин.

Лойихага капитал қўйилмалар муддатлари масаласи хам лойихани тайѐрлаш босқичида алохида кўриб чиқилиши лозим. Капитал қўйилмалар муддатлари билан боғлиқ муаммоларнинг ахамияти лойиха кўлами, жойлашиш ўрни билан боғлиқ муаммоларга нисбатан кам

бўлиб кўриниши мумкин. Лойихалар баъзида инвестициялаш муддатларининг мақбул (оптимал) эканлиги тўлиқ асосланмасдан қабул қилинади. Лойиха иқтисодий ва молиявий жихатдан унинг самарали бўлишини таъминлаш учун, унинг махсулотига бўлган талаб, технологиялар холати, қўшимча капитал киритиш имкониятлари етарлича ривожланмаганлиги туфайли вақтидан эрта бўлиши мумкин.

Бошқа томондан лойиханинг иқтисодиѐтга хиссаси ва ундан келган манфаат анча юқори бўлиши, муддатидан кечикиши хам мумкин. Эксплуатациянинг биринчи йилидаги даромад даражаси, лойиханинг алохида компонентларидан олинадиган чекланган даромад сингари, лойихаларни амалга оширишнинг мақбул муддатларини бахолаш мезони хисобланади. Агар шу йилги даромад ставкаси дисконт ставкасидан паст бўлса, у холда лойиха муддатини кечиктириш соф келтирилган қийматнинг (СКҚ) кўпайишига олиб келади. Оптимал

121
(максимал СКҚни таъминловчи) муддатда эксплуатациянинг биринчи йили учун даромад ставкаси дисконт ставкасига тенг бўлади.

Эксплуатациянинг биринчи йилида олинган даромад мезони

Эксплуатациянинг биринчи йилида олинган даромад мезони биринчи йилда олинган манфаат етарли даромадлилик даражасини таъминлай олиш-олмаслигини

аниқлаш орқали лойиха муддатлари тўғри танланганлигини текшириш имконини беради. Бунда эксплуатациянинг биринчи йилида олинган соф даромад лойихага қилинган (қурилиш даврида йўқотилган % даромадини қўшган холда) капитал харажатлар билан солиштирилади.

Агар даромадларнинг харажатларга нисбати капитал қўйилмаларнинг муқобил қийматидан юқори бўлса, лойиха муддатидан кечиккан хисобланади. Бу мезонни қўллаш СКҚни максималлаштириш лойиха режаси билан таъминланганлигини аниқлаш учун кенг кўламли текширув бошлашда биринчи қадам хисобланади. Соф даромад (манфаат) биринчи бор капитал қўйилмалар рентабеллилиги таъминланган йил СКҚ кўрсатиш биринчи бор мусбат бўлган йилга мос келади.