Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

5.2. Психолог фаолиятининг муҳим этнопсихологик имкониятлари
Этнопсихологик хусусиятларининг айрим белгилари кишилар бирлигининг ҳамма тарихий даврларига айрим яъни уруғ, қабила, миллатларга хосдир. Этнопсихологик хусусиятлар айрим тадқиқотчилар кўрсатганидек фақат бир омил − табиий муҳит таъсири билангина вужудга келиб қолмай, унинг вужудга келишида учта омил таъсир кўрсатади. Биринчи омил − бу сиёсий-иқтисодий ва жамият ҳаётида бўлаётган ижтимоий жараёнлари тизими бўлса, иккинчисига шу этник бирлик яшаб турган табиий-географик муҳитнинг хусусиятлари киради. Учинчи омилга эса халқ ҳаётида бўлиб ўтган тарихий ҳодиса ва воқеалар киради. Лекин шуни айтиш керакки, этнопсихологик хусусиятлар тизимида кишилар руҳиятининг мазмуни аввало биринчи омил – сиёсий-иқтисодий ижтимоий ўзгаришлар белгилаб берилади. Табиий географик омил эса асосан этнопсихологик қиёфанинг ташқи ифодаларини белгилайди. Шунинг учун ҳам бу омил кузатаётган киши назарига биринчи омилга қараганда яққол намоён бўлади. Халқ ҳаётида бўлиб ўтган муҳим тарихий воқеалар сўзсиз унинг психологик ўчмас из қолдиради. Табиатдаги айни бир воқеаликнинг доим таъсири натижасида кишилар бу воқеадаги хусусиятларни бошқа шароитда яшаётган этник гуруҳ вакилларига қараганда чуқурроқ идрок қилишга ўрганиб қоладилар. Чунки ташқи муҳит бизнинг сезги аъзоларимизга беҳисоб ахборотлар, яъни хилма-хил таассуротлар юбориб туради, натижада эволюцион тараққиёт давомида, танамизда шу ташқи муҳит билан адекват (муносиб) муносабатини талқин эттирувчи нейро-физиологик механизм шаклланади. Бу жараёни маълум даражада кишиларнинг сезги ва идроклари орқали намоён этилади.
Агар олий нерв фаолиятининг ривожланиши юз минг йиллар давом этганлиги синфий жамиятнинг вужудга келганлиги эса бир неча минг йил бўлганлигини назарга оладиган бўлсак, инсон олий нерв фаолияти механизми синфий жамият барпо бўлмасдан анча илгарироқ шаклланганлиги равшан бўлиб қолади. Инсон руҳияти фақат уни ўраб турган ташқи муҳит шароитларига мослашиб ва унинг хусусиятларини акс эттириб қолмасдан, доимий тараққиёт этиб турли характерига эга бўлган иқтисодий- ижтимоий ҳодисаларнинг ўзгариб туришига ҳам мослашиб боради.