Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

7.2. Ўрта асрларда психологиянинг умумий тавсифи. V-XI асрларда Европада психологик билимларнинг ривожланиши
Платон билан Аристотель яратган руҳ ҳақидаги таълимот ўрта асрларда Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам ҳукмрон бўлиб қолди. Психологиядаги бу оқим кейинчалик (XVIII асрда) метафизик ёки рационалистик психология деб ном олади.
Психология шунинг учун ҳам метафизик деб аталадики, унинг текшириш предмети бўлган – руҳ психик жараёнлар – физик ҳиссий дунё чегарасидан ташқарида мавжуд моҳият, ғайри жисмоний бир нарса деб тушунтирилади; шунинг учун ҳам рационалистик деб аталадики, унинг текшириш методи тажрибадан ажратилган фақат қуруқ мулоҳазадан иборат эди.
Ўрта аср мутафаккирларининг руҳ ва руҳий ҳаёт ҳақидаги мулоҳазалари, асосан, руҳнинг моҳияти ҳақидаги, унинг кучи, қобилиятлари ва келиб чиқиши ҳақидаги, унинг тана ўлгандан кейинги тақдири ҳақидаги, руҳнинг танага бўлган муносабати ҳақидаги масалаларга қаратилган эди.
Руҳнинг моҳияти ҳақидаги масала, одатда, Платон ва Аристотелларда қандай ҳал қилинган бўлса, худди шундай ҳал қилинар эди. Руҳ ўз табиатига кўра барча моддий ва жисмоний нарсаларга қарама-қарши қўйилар эди. Руҳ ўз табиатига кўра алоҳида қобилиятларга эгадир, деб фикр юритиларди.
Шунингдек, ўрта аср мутафаккирлари ирода масаласига ҳам алоҳида эътибор бердилар.
Масалан, Августин Иппонский (353-430 й.) биринчи бўлиб кишининг бошқа руҳий қобилиятлари орасида ироданинг муҳим аҳамиятга эга эканлиги ҳақида фикр юритган. Ироданинг устунлиги ҳақида, айниқса, Дунс Скотт (1265-1308 й.) нинг таълимоти жуда яққолдир. Унинг айтишича, ирода ақлдан ҳам юқори туради.
Бутун ўрта аср тарихи мобайнида, ундан кейинги вақтларда ҳам, фалсафа ва психологияда ирода эркинлиги ҳақидаги тортишув жуда катта ўрин эгаллади. Бу масала бўйича V асрдаёқ иккита оқим – детерминизм ва индетерминизм пайдо бўлган.
Детерминистлар (лот. determinare – белгиламоқ) инсон иродаси дунёдаги ҳамма нарсалар сингари сабабият қонунига бўйсунади, бинобарин, инсоннинг барча иродавий ҳаракатлари ҳам эркин эмас, балки зарурият билан, ўз сабаблари билан белгиланади деб таълим берадилар.