Бухоро- 2022 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

1- жадвал
Калий хлорид (KCl) эритмасининг ҳар хил концентрация ва температурадаги солиштирма электр ўтказувчанлиги

Темпуратурара, ^0С	Солиштирма электр ўтказув-чанлик (χ) ом^-1, см^-1, 10^2		Темпуратурара, ^0С		Солиштирма электр ўтказувчанлик (χ) ом^-1, см^-1, 10^2
	1н KCl эрит.	0,1 н KCl			1н KCl эрит.	0,1 н KCl
0	6,641	0,715		15		9,213	1,066
5	7,414	0,822		20		9,778	1,116
10	8,319	1,033		25		10,016	1,164

Тажриба ўтказиладиган қурилма доимийлигини аниқлаш учун маълум концентрацияли калий хлорид тузи эритмасини термостатга жойлаштириб, муаян ҳароратда, «Кольрауш кўприги» мосламасидан фойдаланиб, электр ўтказувчанлик ўлчанади. 1-жадвалда кўрсатилган, тегишли концентрациядаги эритма солиштирма электр ўтказувчанлиги қийматлари ёрдамида кондуктометрик титрлаш қурилмасининг доимийлиги (К) қуйидаги тенглама билан топилади:

Кондуктометрик титрлаш усулида аналиш олиб борилганда, тажриба учун масалан, эритмалар тайёрланганда, ишлатиладиган эритувчи модда- сув ҳам катта эътибор бериш керак. Хусусан, бидистиллатдан фойдаланиш мақсадга мувофик. Анализда қўлланиладиган сувнинг солиштирма электр ўтказувчанлик кўрсаткичи, яъни χ= 2,10^-6 ом^-1, см^-1 атрофида бўлиши керак. Эритма концентрацияси маълум меъёрда, юқори ҳам эмас паст даражада булмаслиги керак.
Кондуктометрик титрлаш усулининг «юқори частотали титрлаш» тури ҳам мавжуд. Бу усули билан анализнинг ишлари бажарилганда, текшириладиган эритма юқори частотали электр манбаидан фойдаланишга мўлжалланади. Эритмадаги ионлар оддий частотали ўзгарувчан электр токи таъсирида, одатда, бир маромда тебранма ҳаракатда булиши аниқ. Агар ток частотаси ортса, сўзсиз, тебраниш чегараси борган сари торайиб, пираворд оқибатда қўзғалмас ҳолатда бўлиши муқаррар. Юқори частотали электр таъсирида эса, эритмадаги ионлар маълум даражада деформацияланиши, шакли ўзгариши мумкин. Ана шундай пайтда ионларнинг «деформацион қутбланиши» кузатилади бундан ташқари қутбланган молекулалар .қори частота таъсирида ўз ўқи атрофида айланиши мумкин ва бу ҳолат ориентация қутблаш дейилади. Зарядланган ион (заррача)ларнинг маълум даражада ўзаро силжишлари, яъни жуда қисқа вақт оралиғида токи (оқими) пайдо бўлиши ҳолати кузатилади.
Таъкидлаш жоизки, юқори частотали электр токи ёки майдони таъсирида, нафақат ионларнинг қуибланиши ва уларнинг электр токини ўтказиш балки мазкур эритманинг диэлектрик хоссага ва магнитга мойиллик кўрсаткичларига ҳам таъсир қилади. Шу сабадан ҳам, юқори частоталик кондуктометрик титрлашни қўллаганда, эритма электр ўтказувчанлиги билан қаторда унинг диэлектрик ва магнитга мойиллик кўрсаткичлари ҳам ўзгаришларини баҳолаш ҳам мақсад қилиб қўйилда.
Юқори частотали титрлаш қурилмасида энг муҳим восида юқори частотали тебранишни ҳосил қиладиган генератор ҳисобланади. Тажрибалар ўтказиб шу нарса аниқланганки, эритманинг эквивалент нуқтасини 25-30 Мгц частотали электр ток воситасида нисбатан осон топиш мумкин. 8- расмда юқори частотали кондуктометрик титрлаш воситасининг схемаси кўрсатилган, у «Кольрауш кўпириги» га ўхшайди тажриба вақтида , схема кўрсатилган қурилманинг а,б қисмларига юқори частотали ток берилади. Унинг бир елкасида тажриба олиб бориладиган идиш (3-ячейки) ва 1₂ – реостат қисми жойлашган, иккинчи елкасида эса қаршилик (2) ва реостатнинг 1₁ қисми бор. Компенсация пайтида а ва б (қурилма қисмлари туташ) нуқталарнинг потенциаллар қтйматлари бир-бирига тенг бўлади, яъни схеманинг диагоналидан ток ўтмайди. 7- микроамперметрдан 5 ва 6 диодларда туғриланган ток ўтмайди.

8- расм. Юқори частотали кондуктометрик титрлаш қурилмаси схемаси

Мазкур қурилма воситасида кондуктометрик титрлашни икки усулда амалга ошириш мумкин: реостат (4) сўриғчи маълум бир ҳолатда қўзғалмасдан ушлаб турилиб, микроамперметрни бошланғич («О») кўрсаткичга келтирилиб, реостатнинг l₁ df l₂ қисмлари қийматларини аниқлаш орқали олиб борилади. Иккала ҳолатда ҳам титрантнинг ҳажми билан ток кучи ёки реостанинг l₁ df l₂ қисмлари нисбати орасида боғлиқлик диаграммасидан эквивалент нуқта, яъни титрлаш нуқтаси топилади.

Кондуктометрик титрлаш усули билан, шунингдек, кислота ва асосларнинг электр ўтказувчанлигини аниқлаб, уларнинг диссоциацияланиш (эритмада ионларга ажралиш) константаларини ҳам топиш мумкин. Шу каби тажрибалар қуйидагича амалга оширилади: даставвал, кучсиз асос (масалан,NH₄OH) нинг ҳар хил концентрацияли масалан 0,0001-0,1 г.экв.л оралиғида эритмалари тайёрланиб, уларнинг эквивалент электр ўтказувчанликлари ўлчанади. Бунда, албатта, эритувчи сифатида сувнинг ўзини электр ўтказувчанлиги ҳам ҳисобга олинади.ўрганилаётган эритма учун маълумотномаларни бериладиган ионлар электр ўтказувчанлиги қийматларидан фойдаланиб, чексиз эквивалент элетр ўтказувчанлиу (χ ∞) топилади.
Ҳар бир концентрацияли эритма учун муаян (ўрганилаётган) модданинг электролитик диссоциацияланиш даражаси (α) аниқланилади. Бунинг учун тажрибада топилган эквивалент электр ўтказувчанлик қийматларидан фойдаланилади, яъни
, шундан сўнг тенгламаси орқали диссоцияация доимийлиги (К) қийматлари ҳисоблаб топилади.
Кондуктометрик усул ёрдамида, кам эрувчи чўкма ҳолдаги бирикмаларнинг эрувчанлик кўпайтмасини аниқлаш мумкин. Бунинг учун даставвал, ҳосил қилинган чўкмани ажратиб олинган олиб, яхшилаб ювиб тозалангандан кейин, солиштирма электр ўтказувчанлиги χ₀ олдиндан сувга солиб эритилади ва чўкма модда билан туйинган сувнинг солиштирма электр ўтказувчанлиги æ топилади. Текширилаётган модда эритмаси чексиз эквивалент элетр ўтказувчанлиги (λ∞) қиймати (маълумотнома-жадвалдан олинган) дан фойдаланиб, эрувчанлик орқали ҳисоблаб топилади. Ўрнида таъкидлаш жоизки, бинар чукмалар эрувчанлик кўпайтмаси (ЭК) ЭК = S² кўриншида белгиланади.
Хулоса қилиб ниҳоят иаъкидлаш мумкинки, турли услубдаги кондуктометрик анализлар кимё саноати ва бошқа соҳалар, шу жумладан, озиқ-овқат саноати, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (турли уруғлар, дон, пахта) намлигини, турли қайта ишлаш, турли хил тармоқ лабораторияларида модда ва маҳсулотнинг кўплаб физик-кимёвий кўрсаткичларини баҳолаш учун кенг қўлланилади. улар билан, шунингдек, тупроқлар таркибида мавжуд тузлар миқдори, табиий сувларнинг минералланганлик даражаси ва ҳоказолар баҳоланади ҳам. Демак, кондуктометрик анализлар замонавий усуллар мажмуига киради.