Бухгалтерия ҳисоби назарияси

4-МАВЗУ. ХЎЖАЛИК ОПЕРАЦИЯЛАРИДА ИККИЁҚЛАМА ЁЗУВ
4.1. Ҳисoбвaрaқлaр (счётлaр) ҳaқидa тушунчa. 
4.2. Буxгaлтeрия ҳисoбининг счётлaри вa унинг тузилиши
4.3. Синтeтик вa aнaлитик счётлaр, улaрнинг тузилиши вa ўзaрo 
бoғлиқлиги
4.4. Иккиёқлaмa ёзув вa унинг aсoслaниши. 
4.5. Oбoрoт вeдoмoст (aйлaнмa қaйднoмa)лaрини тузиш. Улaрнинг 
турлaри, шaкли вa тузиш тaртиби 
 
Таянч иборалар: Счётлар режаси, актив счёт, пассив счёт, 
контрактив счёт, кантрпассив счёт, транзит счёт, балансдан ташқари 
счётлар, иккиёқлама ёзув, айланма қайднома. 
4.1. Ҳисобварақлар (счётлар) ҳaқидa тушунчa
. 
Хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти ҳисобини юритиш заруриятида 
корхонанинг хўжалик жараёнлари натижасида доимо таркибий ва миқдорий 
жиҳатдан ўзгариб борадиган хўжалик маблағлари ҳақида ҳар доимо 
маълумотга эга бўлиб туриш талаб этилади. Бу талабни бажариш учун эса 
хўжалик маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларни ҳисобда 
гуруҳлаб бориш ва тезкор назорат ўрнатиши керак бўлади. Бунинг учун бух-
галтерия ҳисоби элементларидан бири счётлар тизимидан фойдаланилади. 
Бухгалтерия ҳисобида хўжалик маблағлари ва уларнинг ташкил топиш 
манбаларининг ҳаракати тўғрисида маълумотга эга бўлиш учун ҳар бир 
маблағ, манба ва хўжалик жараёнлари алоҳида-алоҳида рақамлар билан 
белгиланади. Маблағ, манба ва хўжалик жараёнлари учун белгиланган 
рақамлар бухгалтерия счётлари деб юритилади. 
Бухгалтерия ҳисоби счётларининг икки томони бўлиб, бир томони 
«Дебет», иккинчи томони томони «Кредит» деб юритилади. 
Д
т
К
т 
 
 
 
 

---

63 
 
Қадимий савдо китобларида счётнинг «Дебет» томонида кирим, «Кредит» 
томонида чиқим кўрсатилган. Ҳозирда ҳам бу маъно қисман сақланиб 
қолган. Бу счётлар хўжалик маблағлари, уларнинг ташкил топиш манба-
ларининг ҳаракатини ҳисобга олиш ишларини осонлаш- тириш ва улардан 
тўғри фойдаланишни назорат қилишда ҳам қўл келади. Масалан, бухгалтерия 
ҳисоби тизимида «Хомашё ва материаллар» сўзи ўрнида — 1010, «Касса» 
сўзи ўрнида — 5010, «Асосий ишлаб чиқариш» сўзи ўрнида — 2010, «Тайёр 
маҳсулот» сўзи ўрнида — 2810 каби рақамлардан фойдаланилади. 
Бухгалтерия ҳисоби счётлари рақами бир давлатда бир хил қабул қилинади. 
Бухгалтерия ҳисоби счётларининг бир хиллигини таъминлаш мақсадида 
Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия Ҳисоби Миллий Стандартларининг 
21-сонли «Хўжалик юритувчи субъект- ларнинг молиявий-хўжалик фаолияти 
бухгалтерия ҳисоби счётлар режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома» 
номли стандарт қабул қилинган. Ушбу стандартдаги счётлар йиғиндисига 
«Бухгалтерия ҳисоби счётлар тизими» дейи- лади. Счётлар тизими хўжалик 
маблағларини ва уларнинг ташкил топиш манбаларини, хўжалик жараёни 
натижасида уларнинг таркибий, миқдорий ва ҳаракат жиҳатидан ўзгариб 
боришини иқтисодий гуруҳлаш ва доимо тезкор назорат қилиб боришдир.