Bugun hayotimizga raqamli iqtisodiyot va bir qator tegishli texnologiyalar jadal kirib bormoqda

Bugun hayotimizga raqamli iqtisodiyot va bir qator tegishli texnologiyalar jadal kirib bormoqda. Shu bois davlat va jamiyat taraqqiyotini yanada jadallashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 28-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida [1] raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan: “Biz milliy raqamli iqtisodiyot konsepsiyasini ishlab chiqishimiz kerak”. Shu asosda “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturini amalga oshirishimiz zarur. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-fevraldagi “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi P-5349-son Farmonida axborot xavfsizligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilganini alohida ta’kidlash lozim. Mazkur Farmonni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 31-avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni joriy etish va yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori bilan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning maqsad va vazifalari belgilangan. davlat boshqaruvi tizimida zamonaviy axborot texnologiyalarini jadal rivojlantirish uchun sharoit yaratish. "O'zbekiston Respublikasida raqamli Iqtisodiyot rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni yilda № PQ-3832 yil 03.07.2018 yanada rivojlantirish uchun eng muhim vazifalar sifatida quyidagi aniqlandi raqamli iqtisodiyot: − blokcheyn texnologiyalarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarga ega malakali kadrlarni tayyorlash. − raqamli iqtisodiyotni yanada rivojlantirish bo‘yicha innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etishda davlat organlari va tadbirkorlik subyektlarining yaqin hamkorligini ta’minlash − kriptovalyuta va blokcheyn texnologiyalari sohasida xalqaro va xorijiy tashkilotlar bilan hamkorlikni har tomonlama rivojlantirish hamda ularni jalb etish; ishlab chiqarish sohasidagi yuqori malakali xorijiy mutaxassislar. − xalqaro tajribani hisobga olgan holda blokcheyn texnologiyasini joriy etishning huquqiy asoslarini yaratish. Ushbu farmon va qarorlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish raqamli iqtisodiyotning asosiy tushunchalarini bilishni talab qiladi. Raqamli iqtisod - bu jamoat tovarlarini ishlab chiqarish, tarqatish va iste'mol qilishda elektron va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etishni o'z ichiga olgan insonning iqtisodiy tadqiqotlari tizimi [2]. Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyot rivojlanishning dastlabki bosqichida. “Raqamli iqtisodiyot” atamasi ilmiy amaliyotga ispan va amerikalik sotsiolog, axborot jamiyatining yetakchi tadqiqotchisi Manuel Kastels tomonidan kiritilgan [3]. Uning “Axborot asri: iqtisod, jamiyat va madaniyat” nomli uch jildlik monografiyasi chop etildi. Bugungi kunda raqamli iqtisodiyot hali toʻliq shakllanmagan va koʻplab iqtisodchilar tomonidan keng oʻrganilmoqda. Asosiy qism Bugungi kunda O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish qonuniyatlari, tendentsiyalari va imkoniyatlarini, xususan, axborot texnologiyalarining iqtisodiyotning turli tarmoqlariga kirib borish darajasini ilmiy o‘rganish nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning muvaffaqiyati bevosita xalq xo‘jaligiga innovatsiyalarni joriy etish bilan bog‘liq. Shu munosabat bilan raqamli iqtisodiyotni takomillashtirish, uning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy asoslarini tadqiq etish muhim [4]. Aytish joizki, bugungi kunda foydalanuvchilar Telegram messenjeridan oziq-ovqatga buyurtma berishda faol foydalanmoqda. Turli internet-do'konlar va elektron to'lov tizimlari ham faol rivojlanmoqda. Bu degani, fuqarolarimiz elektron tranzaktsiyalarga tayanadi. Faqat bugungi kunda foydalanuvchilar unchalik qimmat bo'lmagan kichik tranzaktsiyalarni amalga oshirmoqdalar va o'rtacha xaridlarni oshirishga tayyor emaslar. Endigi vazifa raqamli texnologiyalar orqali oʻrta va yirik iqtisodiy operatsiyalar va moliyaviy operatsiyalarni ilgari surishdir [5]. Raqamli iqtisodiyotning o'z valyutasi (kriptovalyuta, bitkoin), pul tejash kartasi (blokcheyn), hisoblash usullari (konchilik) kabi atamalar mavjud. Bitkoin kriptovalyuta – bu ishonchga emas, kriptografik kodlash tizimiga asoslangan to‘lov tizimining valyutasi bo‘lib, ishtirokchilar o‘rtasida hech qanday vositachilarsiz (bank yoki boshqa moliyaviy vositalar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Shu bilan birga, nazorat qiluvchi organlarsiz har bir ishtirokchi murakkab matematik algoritmlarga asoslangan tizimdan foydalangan holda tangalarni chiqarishi mumkin [6]. Blokcheyn – ishtirokchilarga vositachilarsiz aktivlarni bir-birlariga xavfsiz o‘tkazish imkonini beruvchi texnologiya. Misol uchun, blokcheyn pul o'tkazmalari yozuvlarini saqlashi mumkin. Kriptovalyutalarda blokcheyn kim, kim va qancha virtual tranzaktsiyalar haqida ma'lumot yozish uchun ishlatiladi. [7]. Aytishimiz mumkinki, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchta asosiy segmentda ko'rib chiqiladi: • real tovar va xizmatlar yetkazib beruvchilari va xaridorlari sektori • dasturiy ta'minot va texnologiyalarni ishlab chiquvchilar sektori • qonunchilik bazasi shaklidagi infratuzilma, kadrlar tayyorlash tizimi, barcha turdagi xizmatlar. ma'lumotlarni uzatish va saqlash kanallari Shu munosabat bilan, Shveytsariya, Angliya, Isroil kabi bir qator davlatlar blokcheyn emissiya texnologiyasidan foydalangan holda o'zlarining virtual valyutalarini yaratish istagini bildirdilar [8]. Bir tomondan, blokcheyn va boshqa raqamli texnologiyalarni joriy etish, albatta, davlat virtual valyutalarining ishonchliligini oshiradi, ikkinchi tomondan, bunday yondashuv kriptovalyutalar g‘oyasiga mos kelmaydi va ularga to‘liq qarshilik ko‘rsatish mumkin emas. Qanday bo'lmasin, barcha mamlakatlar o'zlarining moliyaviy-iqtisodiy tizimlarini bir nechta valyutalarning parallel muomalasiga tayyorlashlari kerak, ularning ba'zilari tartibga solinmaydi [9]. Hozirgi vaqtda IBM, Oracle, Microsoft, Hewlett-Packard, eMC, Apache Software Foundation va boshqalar kabi katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash imkonini beruvchi ko'plab usullar va murakkab dasturiy mahsulotlar mavjud. Katta ma'lumotlar bilan ishlash uchun zarur bo'lgan axborot manbalari quyidagilar bo'lishi mumkin: • Internet foydalanuvchilarining xatti-harakatlari jurnallari; • avtotransport kompaniyalari uchun GPS signallari; • bankning barcha operatsiyalari bo'yicha ma'lumotlar; • yirik chakana savdo tarmog'idagi barcha xaridlar to'g'risidagi ma'lumotlar; • Ko'p shahar ip-video kameralaridan olingan ma'lumotlar; • Sanoat interneti texnologiyalari bilan jihozlangan yirik ishlab chiqaruvchilardan olingan ma’lumotlar va hokazo. Blokcheyn texnologiyasi o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, ma’lumotlar taqsimlangan tarmoqda saqlanadi, bu ma’lumotlar barcha ishtirokchilar tomonidan bir necha marta yaratiladi va qo‘llab-quvvatlanadi va bu quyidagilarga olib keladi [10]: • uni buzish yoki o'zgartirishni imkonsiz qiladi; • qayd etilgan har bir ma’lumot o‘z tarixiga ega bo‘lib, bu ma’lumotlarning kelib chiqishi va haqiqiyligini tekshirish imkonini beradi; Ma'lumotlar bazasini yaratish xususiyatlari uni xakerlik hujumlari yoki noqonuniy harakatlarga nisbatan chidamli qiladi. Blockchain texnologiyasining sanab o'tilgan xususiyatlari cryptocurrency ishonchliligini ta'minlaydi, ya'ni: ularga. Qanday bo'lmasin, barcha mamlakatlar o'zlarining moliyaviy-iqtisodiy tizimlarini bir nechta valyutalarning parallel muomalasiga tayyorlashlari kerak, ularning ba'zilari tartibga solinmaydi [9]. Hozirgi vaqtda IBM, Oracle, Microsoft, Hewlett-Packard, eMC, Apache Software Foundation va boshqalar kabi katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash imkonini beruvchi ko'plab usullar va murakkab dasturiy mahsulotlar mavjud. Katta ma'lumotlar bilan ishlash uchun zarur bo'lgan axborot manbalari quyidagilar bo'lishi mumkin: • Internet foydalanuvchilarining xatti-harakatlari jurnallari; • avtotransport kompaniyalari uchun GPS signallari; • bankning barcha operatsiyalari bo'yicha ma'lumotlar; • yirik chakana savdo tarmog'idagi barcha xaridlar to'g'risidagi ma'lumotlar; • Ko'p shahar ip-video kameralaridan olingan ma'lumotlar; • Sanoat interneti texnologiyalari bilan jihozlangan yirik ishlab chiqaruvchilardan olingan ma’lumotlar va hokazo. Blokcheyn texnologiyasi o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, ma’lumotlar taqsimlangan tarmoqda saqlanadi, bu ma’lumotlar barcha ishtirokchilar tomonidan bir necha marta yaratiladi va qo‘llab-quvvatlanadi va bu quyidagilarga olib keladi [10]: • uni buzish yoki o'zgartirishni imkonsiz qiladi; • qayd etilgan har bir ma’lumot o‘z tarixiga ega bo‘lib, bu ma’lumotlarning kelib chiqishi va haqiqiyligini tekshirish imkonini beradi; Ma'lumotlar bazasini yaratish xususiyatlari uni xakerlik hujumlari yoki noqonuniy harakatlarga nisbatan chidamli qiladi. Blockchain texnologiyasining sanab o'tilgan xususiyatlari kriptovalyuta ishonchliligini ta'minlaydi, xususan: Pic. 2 Raqamli iqtisodiyotning afzalliklari Ishonchlilikdan tashqari, kriptovalyutalar foydalanish qulayligi va minimal tranzaksiya xarajatlari bilan ham foydalanuvchilarni jalb qiladi. Bitcoin (yoki boshqa har qanday kriptovalyuta) qiymati maxsus birjalardagi (kriptovalyuta yoki virtual valyuta birjasi) talab va taklif bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, ko'plab virtual valyutalar moddiy ta'minot emas, balki ijtimoiy shartnoma shaklidir. Xulosa/Tavsiyalar Davlatning raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha tanlovi axborot texnologiyalari sohasida va umuman, elektron hujjat aylanishi sohasida yangi yo‘nalishlarni ochadi. Raqamli texnologiyalarga burilish butun dunyo bo'ylab Internet va yuqori sifatli aloqaning rivojlanishi bilan bog'liq. Natijada, katta hajmdagi ma'lumotlarni almashish va to'plash imkoniyati mavjud bo'lib, bu bizga o'z navbatida qayta ishlash, bashorat qilish, asoslangan qarorlar qabul qilish va turli yo'llar bilan foyda olish imkonini beradi. Bularning barchasi uchun tegishli infratuzilmani, boshqacha aytganda, global axborot platformasi ekotizimini yaratish zarur. Biroq, ma'lumotlarni yo'qotish, biznesni yo'qotish, ish joylarini qisqartirish, xavfsizlik xavfi va modernizatsiya qilish zarurati mavjud. Ushbu muammolarni imkon qadar tezroq hal qilish kerak, chunki bu xavflarning kechikishi jiddiy xavflarni keltirib chiqaradi. Hozirgi kunda texnologiya xizmat ko'rsatish sohasini qanday tubdan o'zgartirayotganiga guvoh bo'lamiz. Bundan tashqari, Uber kabi yangi biznes modellari paydo bo'lmoqda, bu esa mijozlar va etkazib beruvchilarning bevosita munosabatlariga olib kelishi mumkin. Bu axborot texnologiyalari asta-sekin odamlarni almashtirayotganini ko'rsatadi. Bu raqamli iqtisodiyot. Raqamli iqtisodiyot tufayli mamlakatimizda qanday keskin o‘zgarishlar bo‘lishi aniq emas. Hozirgi texnik qoloqlik sharoitida sanoatning raqamli transformatsiyasi tez evolyutsiyaga shubha uyg'otadi. Raqamli iqtisodiyotga o‘tish kabi global biznesda ko‘p narsa hukumat pozitsiyasiga bog‘liq. Muhimi, hamma ham hamma narsani birlashtiradigan va o‘zgartiruvchi yagona davlat platformasiga bog‘lanib qolmagani, ya’ni “Davlatning vazifasi biznes rolida hech narsa qilish emas, shunchaki biznesning oldini olishdir”. Davlatning vazifasi umumiy qoidalarni yaratishdan iborat bo'lib, biznes ana shu umumiy qoidalar asosida o'zgaradi va rivojlanadi, chunki qonunlar tadbirkorlik muhitini o'zgartiradi va raqobatni oshiradi. Jiddiy yangi umumiy platforma tufayli emas, balki har birining o'z biznesiga ega bo'lgan ko'plab mustaqil tashkilotlar va mahsulotlar bilan chambarchas bog'liq bo'lgan infratuzilmaning paydo bo'lishi tufayli. Biroq, talab qilinadigan standartlar va protokollarni eng yuqori sifat darajasida ishlab chiqish muhimdir. Bizning fikrimizcha, bu ilm-fanga qiziquvchi, uning natijalarining iqtisodiy ehtiyojlarini aniqlay oladigan biznes, bu davlatni o'z maqsadlariga yanada do'stona munosabatda bo'lish yo'lidagi qadamdir. Boshqacha qilib aytganda, raqamli iqtisodiyot hukumat, biznes va ilm-fanni birlashtira oladi. Raqamli iqtisodiyotda boshqa xalqaro tizimlar va amaliy mexanizmlar bilan integratsiyalashuv imkoniyatiga ega bo‘lish uchun “umumiy oyna” mexanizmidagi ma’lumotlar modellari va hujjatlar xalqaro standartlar va tavsiyalarga muvofiq tashkil etilishi kerak. Moslashtirilishi kerak bo'lgan xabarlar va hujjatlarning dastlabki ro'yxatini o'z ichiga olgan ma'lumotlar ro'yxatini tuzishda, shuningdek, ma'lumotlarning milliy modelini shakllantirishda ular xalqaro standartlarga muvofiq tavsiflanishi va aniqlanishi kerak. O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotning bir qismi sifatida elektron tijoratni rivojlantirishni shartli ravishda ikki bosqichga bo‘lish mumkin: 2015-yil. Mamlakatda 2015-yilgacha me’yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqish va tayyorlash bo‘yicha faol ish olib borildi. 2015-yilda O‘zbekiston Respublikasida 2015-2018-yillarda elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasi qabul qilingan bo‘lib, u o‘rta muddatli istiqbolda elektron tijoratni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini yanada takomillashtirish, raqobat muhitini kengaytirish, zamonaviy infratuzilmani yaratish va yangi mahsulotlarni yaratishga qaratilgan. ishlar, shakllar va usullar. Biroq bugungi kunga qadar konsepsiyada belgilangan chora-tadbirlar to‘liq amalga oshirilmagan. Masalan, elektron tijoratni huquqiy asosda rivojlantirish bo‘yicha qator qarorlar qabul qilinmagan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 14-may kuni “Elektron tijoratni jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi. Ushbu hujjatda O‘zbekistonda elektron tijoratni takomillashtirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar belgilangan. O‘zbekistonda elektron tranzaktsiyalardan o‘rtacha foydalanuvchi 50 000 dan 200 000 so‘mni tashkil qiladi. Global ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda o‘zbekistonlik iste’molchi mobil telefon orqali elektron tranzaksiyani amalga oshiradi, chunki u qulayroq va bir qator qulay ilovalarga ega. Mahsulot tanlashga kelsak, ko'plab respondentlar kiyim-kechak va maishiy texnika va elektronikani Internet orqali sotib olishni afzal ko'rdilar. Avtomobillar va ko'chmas mulk Internetdagi qimmatbaho tovarlarga aylandi. Buni foydalanuvchi hali katta miqdordagi pulni onlayn tarzda sarflashga tayyor emasligi bilan izohlash mumkin Tovarlarni onlayn xarid qilish muammolariga kelsak, shuni ta'kidlash joizki, deyarli barcha respondentlar to'lov bilan bog'liq qiyinchiliklarga duch kelishgan, tovarlar va xizmatlar sifati past. etkazib berish vaqti va narxi. Shunday qilib, jamoatchilik fikrini o'rganish natijasida olingan ma'lumotlarga asoslanib, O'zbekistonda elektron tijorat rivojlanishiga to'sqinlik qilayotgan bir qator muammo va kamchiliklarni qayd etishimiz mumkin, jumladan: 1. Aholining elektron operatsiyalarga ishonchsizligi; 2. Yetkazib berishning yuqori narxi; 3. Tovar va xizmatlar sifatining pastligi; 4. Kompyuter savodxonligining pastligi. Biroq, O‘zbekiston aholisi elektron bitimlarni amalga oshirishga tayyor, biroq u foydalanuvchi va iste’molchilar munosabatlariga ta’sir etuvchi va O‘zbekistonda elektron tijorat rivojlanishini sekinlashtiradigan bir qator muammolarga duch kelmoqda. Axborot texnologiyalari asri iqtisodiy taraqqiyot uchun yangi g‘oyalar va qoidalarni belgilab berdi. Raqamli iqtisodiyot mamlakatimizda katta salohiyatga ega bozor modelidir, chunki: • Resurs umuman cheklanmagan bo‘lsa-da, axborot ustuvor hisoblanadi; • Tarmoq bozori ulkan va demokratik, asosiysi tarmoq chegaralari osongina yuviladi; • Loyiha yoki kompaniyaning muvaffaqiyati endi xodimlar soni va moliyaviy aktivlar hajmiga bog‘liq emas; • Uskuna quvvatlari ko'p, universal, kiyiladigan va kiyilmaydigan vositalarga aylanadi; • Raqobatli kurash shartlari o‘zgaradi, chunki raqamli muhitda tezkor intellektual yechimlar har qanday kuchli jismoniy bazadan ustun turadi. Raqamli axborot bozorining asosiy xususiyatlaridan biri uning tezkorligi va qaror qabul qilish qulayligidir. Muhim ishlab chiqarish bazasi bu erda oxirgi o'rinda turadi. Abadiy bo'lib ko'rinadigan va tarmoq bozorlarida muhim ulushga ega bo'lgan yirik korporatsiyalar bir necha yil ichida umuman tarixi bo'lmagan kompaniyalarni almashtirdilar. Shunday qilib, "raqam" modasining o'tishini kutish mumkin emas. Bu o'tgan asrning qoidalari va ko'lami bo'yicha yashaydiganlar bilan evolyutsiyaning tabiiy va shafqatsiz bosqichidir. Shunday qilib, axborot aktivlarini baholashning aniq mezonlari mavjud emas. Ammo bu tashabbuskor va tadbirkor kompaniyalar va jismoniy shaxslarga katta foyda marjasini ochadigan yo'l. Kim birinchi bo'lsa, o'zi xohlagan narsani oladi, keyin kelganlar esa qolganini olishga qodir. Qadimgi biznes sxemalari yuz foiz anaxronistik deb o'ylash uzoqqa cho'zilmaydi. Tarmoqlar orasidagi chegaralar yo'qolib bormoqda, yangi imkoniyatlar paydo bo'lmoqda, lekin har qanday tijorat munosabatlarining zamirida doimo bitta oddiy istak - tovarlar yoki xizmatlarni sotish yoki sotib olish yotadi. Mavjud aktivlarni o'zgartirilgan o'yin qoidalariga doimiy ravishda moslashtirish - bu vaziyatda yagona to'g'ri va eng muhimi, samarali echim. Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotda quyidagi jarayonlarni amalga oshirish kerak: • biznes modellari va mavjud xizmatlar portfeli; • mijozlar va hamkorlar bilan munosabatlarda xulq-atvor standartlari; • shaxsiy tarkibni o'qitish va rag'batlantirishga alohida e'tibor qaratilgan korporativ madaniyat; • virtualizatsiya, bulutli texnologiyalardan foydalangan holda AT bo'limlarining mas'uliyati va tartibga solinishi; • kompaniya infratuzilmasini yangi texnologiyalar, atrof-muhitning dasturiy va apparat ta'minoti talablari, mijozlar va hamkorlar manfaatlarini hisobga olgan holda tashkil etish. Yuqorida aytilganlar shuni ko'rsatadiki, kompaniyaning biznes modeli jarayonda passiv aktivlarni qoldirib, istalganini yaxshilash uchun o'zgarishlar kiritilishi mumkin. Shunday qilib, raqamli iqtisodiyot o'zgaruvchan jismoniy aktivlarga ko'proq moyil. Yangi texnologiyalar mavjud mablag'lar va mexanizmlarni buzmaydi va o'z vaqtida tekshirishda nima sodir bo'layotganini yaxshi tushunish to'g'ri yo'nalishda harakat qilishni boshlash uchun etarli rag'batdir.