“Budjet hisobi” kafedrasi

10-MAVZU.

 

G’AZNACHILIK FAOLIYATI NAZORATI 

 

Reja: 

 

1.

 

Davlat moliyaviy nazoratida g’aznachilik faoliyati nazoratining tutgan 

o’rni 

2.

 

 

G’aznachilikda  xarajatlar  smetalarini    ro’yxatga  olish  asosida 

nazoratni tashkil etish 

3.

 

 G’aznachilikda narxlar monitoringini tashkil qilish  

4.

 

 G’aznachilik ijrosi nazoratini amalga oshirishni takomillashtirish 

 

1.

 

Davlat moliyaviy nazoratida g’aznachilik faoliyati nazoratining tutgan 

o’rni 

G’aznachilik  tizimi  davlat  siyosatining  ustuvor  yo’nalishlariga  mos  holda 

davlat  xarajatlarini  samarali  boshqarishga  yo’naltirilgan  tashkiliy-huquqiy 

munosabatlarning  yig’indisidan  iborat.  Bu  munosabatlar  davlat  budjetining 

daromad  va  xarajatlari  bo’yicha  amaliyotlarni  qamrab  olganligi  sababli, 

O’zbekiston  sharoitda  davlat  moliyasini  boshqarishning  markazidan  o’rin 

egallaydi. 

O’zbekiston Respublikasining milliy G’aznachiligi tizimi Davlat budjetining 

G’azna  ijrosi  jarayonida  budjet  mablag’larini  maqsadli va  samarali  sarflanishini 

ta’minlash hamda nazoratni kuchaytirish maqsadida tashkil etilgan. 

Har  qanday  kompaniya,  tashkilot  va  davlat  tashkilotlarida  ichki  nazoratni 

shakllanishiga  bir  qator  omillar  sabab  bo’lgan.  Birinchidan,  resurslarni 

cheklanganligi  moliyaviy  resurslarni  tejab  sarflashni  taqozo  etadi.  Ikkinchidan, 

moliyaviy  mablag’lar  qanchalik  oqilona  sarflansa  korxona  ixtiyorida  aylanma 

mablag’lar  ko’payadi,  bu  esa  ishlab  chiqarish  hajmini  oshirish  va  investitsiya 

hajmini ko’paytirish imkoniyatini beradi.  Boshqa tomondan esa investitsiya jalb 

etilgan  taqdirda  investorga  taqdim  etiladigan  moliyaviy  hisobotlarni  sifati 

ta’minlanadi

.

1

 

Moliyaviy  nazoratni  tashkil  etishda  uning  turlarini  to’g’ri  belgilash  muhim 

hisoblanadi. Shu jihatdan moliyaviy nazoratni 3 turga bo’lish maqsadga muvofiq 

hisoblanadi:  budjet  moliyaviy  nazorati,  moliyaviy-xo’jalik(tadbirkorlik,  tijorat) 

nazorati , mustaqil audit

2

 (1-rasm).  

 

 

                                                           

1

 Steven M.Bragg -TREASURY MANAGEMENT The Practitioner’s Guide. John Wiley & Sons, Inc. 

2010 New Jersey

 

2

 Ibragimov A., Sugirbaev B. Budjet nazorati va auditi, o’quv qo’llanma, T.2010, infoCOM.UZ

  

---

166 

 

Davlatimizning milliy me’yoriy hujjatlari va xalqaro standart va tavsiyalarda 

ichki nazorat to’g’risida bir qator ta’riflar keltirilgan. Mazkur ta’riflar ma’lum bir 

tizimning maqsadi, xususiyatlari va tuzilmasidan kelib chiqqan holda shakllantirilgan. 

Albatta  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarda  va  davlat  budjetidan  mablag’  oluvchilarda 

ichki  nazorat  tizimi  har  xil  bo’lishi  mumkin,  biroq  asosiy  maqsad  yagonadir,  bu  - 

moliyaviy  resurslardan  oqilona  va  samarali  foydalanilgan  hol

da  maqsadga 

erishishdir. 

Ichki  nazorat  tizimi

  -  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  rahbariyati  tomonidan 

moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish va samarali yuritish, aktivlar va hisob 

hujjatlarining  saqlanishini  ta’minlash,  xato  va  firibgarlik  holatlarini  oldini  olish 

va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va o’z vaqtida ishonchli 

moliyaviy ma’lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul qilingan tashkiliy tadbirlar, 

usullar  va  amallar  (ichki  nazorat  vositalari)  yig’indisidir.  G’aznachilik  ijrosi 

davomida byudet mablag’larining  xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan limitlar 

doirasida  ishlatilishining 

dastlabki  va  joriy  nazorati

  –  yuridik  va  moliyaviy 

majburiyatlarning majburan  g’aznachilik bo’linmalarida shakllantirilishi asosida 

amalga oshiriladi. 

Ichki  nazorat  ta’rifi  qayd  etilgan  bir  qator  xalqaro  standartlar  va  tavsiyalar 

mavjud. Xususan SOSO (Committee of Sponsoring of the treadway commission) 

tavsiyalarida  ichki  nazoratni  shunday  ta’riflagan  -  “Ichki  nazorat  bu  –  tashkilot 

oldiga  qo’yilgan  maqsadga  erishishga  ishonch  hosil  qilish  borasidagi 

tashkilotning  barcha  darajadagi  tuzilmalari  va  xodimlari  ishtirok  etadigan 

jarayon”

1

. 

Yana  shunday  ta’rif  keltiriladiki, 

ichki  nazorat  –  bu  direktorlar  kengashi, 

menejment  va  personal  tomonidan  maqsadga  erishishni  kafolatli  ta’minlashga 

qaratilgan  jarayon  bo’lib,  u  faoliyatning  samaradorligiga,    moliyaviy  hisobotning 

ishonchliligi  va  tegishli  qonunlar  talablari  va  me’yoriy-huquqiy  hujjatlarga  rioya 

etish kabi kategoriyalarga yo’naltiriladi

2

. 

Mazkur  hujjatda  ichki  nazoratning  komponentlari  sifatida  nazorat  muhiti, 

risklarni  baholash,  nazorat  jarayonlari,  informatsiya  va  kommunikatsiya  hamda 

monitoring qayd etilgan.   

G’aznachilik  bo’linmalarida  ichki  nazoratni  tuzilmalarini  shakllantirish  va 

amalga  oshirishga  Vazirlar  Mahkamasining  2007  yil  20  martdagi  53-sonli 

“O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligining  G’aznachiligi  to’g’risidagi 

Nizomni  tasdiqlash  haqida”gi  qarori  bilan  tasdiqlangan  Nizomda  belgilangan 

maqsad, vazifa va funktsiyalar ham asos hisoblanadi.  

G’aznachilik  tizimida  ichki  nazorat  –  hududiy  bo’linma  faoliyati 

samaradorligini va natijaviyligini oshirishga, g’aznachilik operatsiyalarini amalga 

oshirishda qonunchilikka va me’yoriy-huquqiy hujjatlarga qat’iy rioya qilinishini 

ta’minlashga, lavozim majburiyatlarini maqbul tarzda taqsimlanishiga, risk, xato 

                                                           

1

 

Steven M.Bragg  -TREASURY MANAGEMENT The Practitioner’s Guide. John Wiley & Sons, Inc. 

2010 New Jersey

 

2

  Akperov  I.G.  i  dr.  Kaznacheyskaya  sistema  ispolneniya  budjeta  v  Rossiyskoy  Federatsii:  Uchebnoe 

posobie. I.A.Konopleva, S.P.Golovach. – M.: Finansi i statistika, 2007. – 352str

 

---

167 

 

va  kamchiliklarni  oldini  olishga,  tezkor  aniqlashga,  ishonchli  buxgalteriya 

hisobini  yuritilishiga  va  hisobotlarni  sifatli  tuzilishiga  yo’naltirilgan  monitoring, 

jarayonlar, tadbirlar va tuzilmalar majmuasidir. 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqib,  mamlakatimiz  G’aznachilik  tizimida  ichki 

nazorat tizimini takomillashtirish orqali davlat budjeti mablag’laridan samarali va 

tejab  foydalanish,  g’aznachilik  operatsiyalari  jarayonidagi  har  qanday 

ko’rinishdagi  risklarni  oldindan  aniqlash  va  tezkor  bartaraf  etishga  imkoniyat 

yaratadi.   

 

Mamlakatda  budjet-soliq  tizimini  tuzish  bilan  birga,  davlat  moliyasini  samarali 

boshqarish  asosiy  masala  hisoblanadi. 

Ma’lumki, boshqaruv - bu ma’lum  bir ijobiy  

natijaga    erishish    uchun  uslublar    va  tamoyillar  yig’indisi  orqali  bir  ob’ektga 

maqsadga  muvofiq  ta’sir    etishdir,  desak  bo’ladi.  Inson  faoliyatining  barcha 

sohalariga,  jumladan,  davlat  moliya  sohasiga  ham    boshqaruv    jarayoni  

taalluqlidir

1

.

  

Davlat  moliyaviy  nazorati  iqtisodiyotning  turli  bo’g’inlarining  iqtisodiy 

faoliyatidagi  yangi  hodisalarni  yoritib  beradi,  ushbu  faoliyatni  takomillashtirish 

maqsadida uning qonunchiligini belgilaydi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Davlat moliyaviy nazorati mexanizmi 

 

Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi tashkilotlar davlat moliyaviy nazorati 

subyektlari  hisoblanadi.  Davlat  moliyaviy  nazorati  obyekti  –  bu  ,  budjet  ttizimi 

budjetlari,  davlat  mulki,  tabiiy  resurslar  yoki  soliqqa  tortish,  eksport  va  import 

bo’yicha biror-bir imtiyozlardir. 

                                                           

1

 

Steven M.Bragg -TREASURY MANAGEMENT The Practitioner’s Guide. John Wiley & Sons, Inc. 

2010 New Jersey

 

Nazorat sub’ekti 

Nazorat tamoyillari 

Nazorat  texnologiyasi 

Nazorat usullari 

Nazorat ob’ekti 

to’g’risida  ma’lumot 

bazasi 

Nazorat ob’ekti 

Nazorat predmeti 

---

168 

 

Budjet  kodeksiga  asosan

 

G’aznachilik  bo’linmalari  davlat  moliyaviy 

nazoratini

1

: 

o

 

budjet  tashkilotlari  va  budjet  mablag’lari  oluvchilarning  tovarlarni 

(ishlarni,  xizmatlarni)  etkazib  beruvchilar  bilan  Davlat  budjeti  va  davlat 

maqsadli  jamg’armalari  budjetlari  mablag’lari  hisobiga  tuzilgan 

shartnomalarini  xarajatlar  smetalarida  ko’rsatilgan  summalar  doirasida 

hamda  belgilangan  maqsadlarga  muvofiq  tuzilganligi  ustidan  nazorat 

qilish asosida majburiy ro’yxatdan o’tkazish; 

o

 

xarajatlar  smetalarida  va  ro’yxatdan  o’tkazilgan  shartnomalarda  nazarda 

tutilgan  summalar  doirasida  budjet  tashkilotlari  va  budjet  mablag’lari 

oluvchilar  nomidan  hamda  ularning  topshirig’i  bo’yicha  tovarlarni 

(ishlarni, 

xizmatlarni) 

etkazib 

beruvchilarning 

hisobvaraqlariga 

to’lovlarni  bevosita  amalga  oshirish  orqali  to’lov  intizomiga  rioya 

etilishini ta’minlash yo’li bilan amalga oshiradi.