|
Buddizm
Buddizm
Madaniyati
Tarixi
Buddistlar
Maktablar
Ibodatxonalar
Matnlar
Portal
Buddizm (Budda nomidan olingan),
Buddaviylik — jahonda keng tarqalgan
dinlardan biri (xristianlik va islom dini
bilan birga). Unga eʼtiqod qiluvchilar
taxminan 500 mln.dan ortiq. Miloddan
avvalgi 6—5-asrlarda Hindistonda paydo
boʻlgan. Markaziy Osiyo, Jan.
Sharqiy Osiyo mamlakatlarida va Uzok.
Sharqda tarqalgan. Hozirgi kunda B. Shri
Lanka, Myanma (Birma), Tailand, Laos,
Kamboja, Vyetnam, Tibet, Butan va
Yapokabi davlatlarning asosiy dinidir. B.
muayyan tarixiy davrlarda Xitoy,
Hindiston, Koreya va Indoneziyada,
deyarli butun Osiyo xalqlari, yaʼni
jahonning salkam 2/3 kismi aholisi
maʼnaviy qadriyatlariga juda katta taʼsir
koʻrsatgan. Rivoyatlarga koʻra, B.ga
Siddhartha Gautama (Budda) asos
solgan. B.da 2 asosiy yoʻnalish mavjud:
xinayana va maxayana. Keyingisi juda
koʻp sekta va mazhablarga boʻlinadi.
Boshqa dinlardan farqli ravishda B.da
hech bir oʻzgarmas narsa yoʻq, hatto
xudo ham oʻzgaruvchan, deb uqtiriladi.
Faqat on yoki lahzalar silsilasi mavjud
boʻlib, ularning har biri yoʻqolib,
keyingisiga oʻrin beradi. B. taʼlimotiga
koʻra, inson doimo azobuqubatga
mahkum va bunga uning oʻzi sabab
boʻladi. Zero u, garchand befoyda
boʻlsada, oʻz hayoti va farovon turmushini
saqlab qolishga harakat qiladi.
Azobuqubatdan qutulish uchun koʻngil
xush koʻrgan barcha narsalardan oʻzini
tiyish darkor. Muntazam ravishda
yolgʻondan, oʻgʻrilikdan, boshqaga zarar
yetkazishdan, zinodan oʻzini tiyish hamda
meditatsiya (ongni oliy haqiqatga
yetishishga qaratish), "bodxi", yaʼni
"xotirjamlik"ka va oxiroqibatda nirvanaga
(azobuqubatning tugashiga) olib keladi.
Nirvanaga yetishish uchun talab
qilinadigan axloqiy barkamollik bir emas,
bir necha hayotni taqozo etishi mumkin.
B. zaminida 3 narsa — Budda, Dharma va
Sangxaga eʼtiqod yotadi. Budda
(Siddhartha Gautama) oliy haqiqatga
yetishishning yorqin timsoli. Dharma —
Gautama qoldirgan taʼlimot. Bu
taʼlimotning eng qisqa bayoni "toʻrt oliy
haqiqat"dan iborat: 1) azobuqubat
mavjud; 2) azobuqubatning sababi (istak)
mavjud; 3) azobuqubatning tugashi
(nirvana) mavjud; 4) azobuqubatning
tugashiga olib keluvchi sakkiz bosqichli
yoʻl mavjud. Sangxa — Budda asos
solgan va hozirgacha faoliyat koʻrsatib
kelayotgan rohiblar jamoasi. Tor maʼnoda
bu — oʻtgan ayerlarda "oliy haqiqat"ga
yetishgan koʻplab avliyolardir. Sangxa
jamoasiga kabul etilgan shaxs quyidagi
10 farzni ado etishga qasamyod qiladi: 1)
hech kim yoki hech narsani hayotdan
judo qilmaslik; 2) yolgʻon soʻzlamaslik; 3)
oʻgʻrilik qilmaslik; 4) jinsiy aloqaga
kirmaslik; 5) mast qiluvchi ichimlik
ichmaslik; 6) kunning ikkinchi yarmidan
to ertangi sahargacha ovqat tanovul
qilmaslik; 7) uch kiyimdan ortiq hech
narsa bilan tanani bezamaslik; 8)
ommaviy koʻngilxushliklarda ishtirok
etmaslik va tomoshabin sifatida
qatnashmaslik; 9) baland va yumshoq
oʻrinda yotmaslik; 10) pul ishlatmaslik.
Rohiblar jamoasi asosan B. txeravadasi
(aynan — oqsoqollar taʼlimoti)ga xosdir.
Maxayanada "haqiqat yoʻli" har kim
uchun ochiq: rohiblarga ham, dunyoviy
kishilar (yaʼni oddiy qavm)ga ham;
Buddaga eʼtiqod qilinsa, bas. Kengroq
qaralganda, Sangxa — muqaddaslik va
qudrat xazinasi. Kisqasi, B. — Buddaga
ergashib, Dharma talablarini bajarish va
Sangxa jamoasining aʼzosi boʻlib
qolishdir.
B. tarixi 2500 yildan ortiqdavrni oʻz ichiga
oladi. Unga dastlab braxmanizm va
jaynizmniit taʼsiri kuchli boʻlgan.
Imperator Ashoka (miloddan avvalgi 3-
asr) davrida B. kuchli mustaqil din
sifatida shakllandi. 9 a. muvaffaqiyatli
faoliyat koʻrsatgan B. Hindistonda
inqirozga yuz tuta boshladi va
pirovardida bu yerda uning oʻrnini
xinduizm toʻliq egalladi. Ammo B. Shri
Lanka, Jan.Sharkiy Osiyo va Markaziy
Osiyo orkali Xitoy, Koreya, Yaponiya va
Tibetga yoyilib ulgurgan edi. Shri Lanka
va Jan.Sharqiy Osiyoning materik
qismida B. txeravadasi (qad. anʼanalarga
sodiqlik), Xitoy, Koreya, Yaponiya va
Tibetda esa maxayana (yangicha
yondashuvlar) tarkaldi. 15-asrda Osiyo
qitʼasida paydo boʻlgan yevropaliklar B.
bilan tanishdilar. Ularning baʼzilari B.ga
kirgach, Angliya, Germaniya, AQShda oʻz
jamoalarini tashkil etdilar. Xitoylik va
yaponiyalik muhojirlar bu eʼtiqodni Gavay
orollari va AQShning gʻarbiy sohillariga
olib keldilar. Hozirgi paytda AQShga
koʻplab yapon va tibet rohiblari hamda
olimlarining kirib kelishi natijasida
mamlakat boʻylab yirik B. jamoalari
tashkil topdi. B.ning bir necha xalqaro
tashkilotlari ham mavjud.
B.da kundalik, davriy, maxsus va bayram
marosimlari ado etiladi. Monastir,
butxona va xonadonlarda ertalabki va
kechki ibodatlar uyushtiriladi. Odatda, 12
—13 yoshli oʻspirin 20 yoshgacha, yaʼni
balogʻatga yetgunga qadar monastirda
rohiblikni oʻtaydi, lekin , taxminan
ularning uchdan bir qismi umrbod shu
maqomda qoladi. Oddiy qevm yoki
dunyoviy kishilarning eng asosiy kundalik
vazifasi — rohiblarni ovqat bilan
taʼminlashdir. Bu bilan ular xayrli xizmat
qilgan boʻladilar.
20-asrda jahon boʻylab dunyoviy
kishilarni ushbu dinga jalb etish odat
tusiga kirdi. Hatto Hindistonning oʻzida
ham B. dunyoviy shaklda qayta
tiklanmoqda. Yaponiyada dunyoviy
kishilar "sinsyuko" ("yangi dinlar") deb
atalgan oqimlarni (Rossiyada katta
shovshuvga sabab boʻlgan "Aum sinrikyo"
shulardan) tashkil etmoqdalar.
Amerikadagi "yangi buddizm" jamoalari
asosan dunyoviy kishilardan tarkib
topgan.
Oʻzbekistonda bitta B. jamoasi rasmiy
ravishda faoliyat koʻrsatadi.
Ahadjon Hasanov.
[1]
Do'stlaringiz bilan baham: | 
