Bu holat o‘z navbatida quyidagi muammolarni keltirib chiqaradi

Atmosfera tarkibidagi ozonning umumiy 0.0001 foizdan ham kamroq. Lekin shu miqdorning 1 foizgagina kamayishi xavfli ultrabinafsha nurlarining yer yuziga yetib kelishini 2 foizga oshiradi.

Bu holat o‘z navbatida quyidagi muammolarni keltirib chiqaradi:

— qatlamning yemirilishi natijasida katta miqdordagi quyosh radiatsiyasi yer yuziga yetib keladi;

— insoniyatda teri saratoni bilan kasallanish keskin ortib ketadi. Shifokorlar bu turdagi saratonlarni davolash juda murakkabligi haqida ogohlantirishmoqda;

— insonning kasalliklarga qarshi kurashuvchi immun tizimida susayish kuzatiladi;

— odamning eng muhim a’zolaridan biri — ko‘zlar zararlanadi;

— hosildorlik pasayib ketadi. Daraxtlar parvarish qilinganiga qaramay, qurib qolaveradi. O‘simliklarning barglari kichrayadi. Bu o‘z navbatida kislorod manbai bo‘lgan barglarda fotosintez jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi;

— qattiq ultrabinafsha nurlar dunyo okeanidagi jonzotlar va o‘simliklarni ham zararlaydi. Ayniqsa, oziq zanjirining yetakchi bo‘g‘inlarida muhim o‘rin tutadigan, radiatsiyaga juda ta’sirchan bo‘lgan planktonlar ko‘p nobud bo‘ladi. Yuza qatlamlardagi suvo‘tlar ham zararlanadi.

Jahon hamjamiyati Ozon qatlamini saqlab qolishning ahamiyatini tushunib yetgan holda bir qancha choralarni ko‘rgan va ko‘rmoqda. 1987-yilda qabul qilingan Monreal dalolatnomasida eng xavfli xlorftoruglerodlar ro‘yxati tuzib chiqilgan va bu moddalarni ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini kamaytirishni o‘z zimmalariga olganlar. 1990-yilning iyunida bu dalolatnomaga qo‘shimcha kiritilgan. Unga ko‘ra 1995-yilda freon ishlab chiqarishni ikki barobarga qisqartirish, 2000 yilda batamom to‘xtatish ko‘zda tutilgan. Lekin bu boradagi ishlar hammasi ko‘ngildagiday ketgan taqdirda ham, birinchi ijobiy natija, qilingan mehnatning samarasi 2050-yilga boribgina ko‘rinadi. Chunki atmosferaga chiqarib yuborilgan millionlab tonna xlorftoruglerodlar tugagunlariga qadar ancha zarar yetkazib ulgurishadi. Atmosferadagi xlor ozon parchalinishida o‘ziga xos katalizator vazifasini o‘taydi va reaks

iyalarga qaramay, uning miqdori deyarli kamaymaydi. Tugab bitguniga yoki atmosferaning ozon bo‘lmagan quyi qatlamlariga qaytib tushguniga qadar bitta xlor atomi 100 000 ta ozon molekulasini parchalab tashlashi mumkin.

MAVZU:Ifloslantiruvchi moddalarning transchegaraviy o‘tishi va ularning monitoring

atrof tabiiy muhitning davlat monitoringi — atrof tabiiy muhitning ifloslanish darajasini aniqlash, uning ekologik holatini baholash, salbiy jarayonlarning oqibatlarini prognoz qilish bartaraf etish maqsadida atrof tabiiy muhitning biotik va abiotik komponentlarining holatini, ularning ifloslanish va antropogen faoliyatning boshqa zararli ta’sirlari (jarayonlari) tufayli o‘zgarishini hamda tabiiy resurslardan foydalanishni tasdiqlangan dastur bo‘yicha muntazam kuzatish tizimi;

monitoring obyektlari — atrof tabiiy muhitning biotik va abiotik tarkibiy qismlari va tabiiy resurslardan foydalanish, shuningdek, tabiiy muhitga ta’sirning tabiiy, texnogen va tabiiy-texnogen omillari hamda manbalari;
atrof tabiiy muhit monitoringi tizimi — atrof tabiiy muhitning davlat va ishlab chiqarish monitoringidan iborat bo‘lgan muntazam kuzatishlarning o‘zaro bog‘liq tizimi;
Atrof tabiiy muhit monitoringi tizimining yagona geoaxborot ma’lumotlar bazasi — atrof tabiiy muhitning holati va ifloslanish manbalari to‘g‘risidagi axborotni geografik ma’lumotlar hamda zarur obyektlar haqida ular bilan bog‘liq bo‘lgan axborotni grafik vizuallashtirish orqali GIS-texnologiyalar asosida to‘plash, tahlil qilish va saqlashning elektron tizimi;
atrof tabiiy muhitning ishlab chiqarish monitoringi — atrof tabiiy muhitga zararli ta’sir ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tegishli xizmatlari tomonidan amalga oshiriladigan atrof tabiiy muhit monitoringi tizimining bir qismi hisoblangan monitoring;
atrof tabiiy muhit — tabiiy va sun’iy obyektlar, shu jumladan atmosfera havosi, Yerning ozon qatlami, yer usti va yer osti suvlari, er, yer qa’ri, o‘simlik va hayvonot dunyosi;
atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish — atrof tabiiy muhitni saqlash va tiklashga, xo‘jalik faoliyati va boshqa faoliyatning atrof tabiiy muhitga salbiy ta’sirining oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etishga yo‘naltirilgan davlat va jamoatchilik chora-tadbirlari tizimi;
fon monitoringi — sanoat va xo‘jalik faoliyati obyektlaridan olisda bo‘lgan, insonning aralashishiga minimal darajada jalb etilgan hududlarga barcha atrof tabiiy muhit obyektlarida ifloslantiruvchi moddalarning mavjudlik darajasi bo‘yicha qo‘riqlanayotgan tabiiy hududlarda joylashgan statsionar kuzatish punktlarida (postlarda) amalga oshiriladigan uzoq muddatli tizimli kuzatishlar;
maxsus vakolatli davlat organlari — atrof tabiiy muhitning davlat monitoringini amalga oshirish yuklatilgan davlat boshqaruvi organlari;
statsionar kuzatish punkti (post) — atmosfera havosi, yer usti va yer osti suvlari namunalarini muntazam olish va keyinchalik kimyoviy tahlil qilish uchun mo‘ljallangan priborlar va uskunalar, shu jumladan, avtomatik stansiyalar o‘rnatilgan yer uchastkasini o‘z ichiga olgan, atrof tabiiy muhitning holatini va unga ta’sir ko‘rsatuvchi manbalarini oldindan tadqiq etish asosida tanlangan joylarda joylashgan kompleks.
3. Maxsus vakolatli davlat organlari atrof tabiiy muhitning davlat monitoringini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan namunalarni olish uchun oldindan belgilangan nuqtalarga, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning hududida joylashgan nuqtalarga tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tekshirishlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha vakolatli organ bilan qo‘shimcha ravishda kelishmasdan to‘siqsiz kirish huquqiga egadir.
4. Atrof tabiiy muhit monitoringi tizimining yagona geoaxborot ma’lumotlar bazasi O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi huzuridagi Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasida ixtisoslashtirilgan tahliliy nazorat markazi bazasida (keyingi o‘rinlarda Markaz deb ataladi) shakllantiriladi. Markaz maxsus vakolatli davlat organlari hamda atrof tabiiy muhitning idoraviy monitoringini olib boruvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar to‘planishi, saqlanishi, qayta ishlanishi va tahlil qilinishini ta’minlaydi.
Atrof tabiiy muhit monitoringi axborotini to‘plash va umumlashtirish ushbu Nizomga 1-ilovaga muvofiq amalga oshiriladi.
5. Markaz Atrof tabiiy muhit davlat monitoringi tizimining yagona geoax

MAVZU:EKOTOKSIKOLOGIK BIOMONITORING

Ekologik toksikologiyaning predmeti zaharli ifloslanishga moyil bo'lgan organizmdan yuqori darajadagi biologik tizimlardir.Qo'llaniladigan metodologik yondashuvlar va usullarning o'ziga xosligi toksikologiya fanining va ekologiyaning metodologiyasining uyg'unligi bilan belgilanadi. Shu bilan birga, ifloslantiruvchi moddalarning o'simlik va hayvon organizmlariga ta'siridan kelib chiqadigan fiziologik, funktsional, biokimyoviy va boshqa kasalliklar populyatsiya va biotsenotik mexanizmlarning buzilishiga olib keladigan birlamchi toksik ta'sirlar hisoblanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi vaqtda biotaning alohida komponentlarida zaharli moddalarning tarkibi, shuningdek, atrof-muhitning fizik-kimyoviy ko'rsatkichlari bo'yicha tezkor ma'lumotlar mavjud. Ushbu ko'rsatkichlarning o'rganilayotgan biologik tizimlar holati uchun ahamiyatini aniqlash va ularning kelajagini bashorat qilish vivarium tadqiqotlari, eksperimentlar va tabiiy biosenozlarda kuzatishlar, ifloslangan hududlarni o'rganish, matematik modellashtirish va ekstrapolyatsiya qilish usullarini qo'llaydigan maxsus uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi. . Bu va boshqa yondashuvlar ekologik toksikologiya metodologiyasining mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatidagi o‘ziga xosligini aks ettiradi.
2.Ekologik toksikologiyaning vazifalari
Ekologik toksikologiyaning vazifalarini faqat texnogen moddalar oqimini o'rganish bilan cheklash noto'g'ri bo'lar edi. Bugungi kunda biz biotaning alohida komponentlarida toksik moddalarning tarkibi haqida ma'lumotlarga egamiz, ammo bu hali to'g'ridan-to'g'ri biologik ta'sirni aks ettirmaydi. Ushbu hodisalarning populyatsiyalar va ekotizimlar taqdiri uchun ahamiyatini baholash ekologik toksikologiyaning eng muhim vazifasidir. Zaharli ifloslanishdan ta'sirlangan biotsenozlar taqdirini ilmiy asoslangan bashorat qilish maqbul ta'sir darajasiga asoslanib, tabiiy ekotizimlardan oqilona foydalanish haqida gapirishga imkon beradi.

F.Korte (1997) ta’kidlaganidek, ekotoksikologiyaning eng muhim vazifalariga kiradi:

1) zararli ta'sir darajasini aniqlash (sifat va miqdoriy jihatdan) va "davolash choralari" ni ishlab chiqish;
2) ekotizimning tur tarkibi va funktsiyalaridagi o'zgarishlarni aniqlash
Birinchi holda, oqibatlar miqdoriy va sifat jihatidan o'zini namoyon qilishi mumkin. Turlar tarkibidagi tebranishlarni, shuningdek, bir xil trofik darajadagi turlarning munosabatlarini o'rganish asosan sifatli hisoblanadi. Ekotoksikologiya uchun turlar xilma-xilligini kamaytirish omili (diversifikasiya) ayniqsa muhimdir, chunki turlar sonining kamayishi ilgari mavjud bo'lgan indikator organizmlarning yo'q bo'lib ketishiga olib kelishi mumkin. Agar epidemiologik tadqiqotlar o'tkazilsa, unda organizmlarning etakchi turlarining yo'qolishi yoki kamayishi biologik jamoalarning rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilishni talab qiladi. Bunday tadqiqotlar ekotoksikologiyaning yana bir vazifasi bo'lib, ular xavf darajasini aniqlashga va xavfli hodisalarning oldini olishga yordam beradi.Ekotizimdagi funktsional buzilishlar strukturaviy va turlarning o'zgarishi kabi muhimdir. Bu erda organizmlar o'sishi va metabolizmning nazorat miqdoriy parametrlari haqida gap boradi.
Agar ekotoksikologiya ekotizimlarni tadqiq qilish yo'nalishlaridan biri sifatida tushunilsa, uning eng muhim qismlarini saqlash (buzilmagan ekotizimlar bilan ishlashda) va tiklash (allaqachon ta'sirlangan tizimlar uchun) muammolari bo'lishi kerak. Bu ikkala maqsadga ham faqat funksional modellashtirish yo‘lida erishish mumkin. Biroq, universal model mavjud emasligi sababli, bunday modellarni ishlab chiqish, shuningdek, laboratoriya va matematik modellarni yaratish yoki tabiiy sharoitda shunga o'xshash tadqiqotlar muayyan masalani hal qilish maqsadi asosida amalga oshiriladi. .

Turlarning tarkibi bo'yicha agrar tizimlarni tabiiy yoki tabiiy ekotizimlarga qaraganda osonroq o'rganishga ishoniladi. Biroq, bu erda agrokimyoviy moddalarning ekotoksikologik ta'sirini aniqlash uchun juda qimmat tadqiqotlar talab etiladi.Ekologik toksikologiyaning o'ziga xos xususiyati shundaki, aholi va biotsenotik darajadagi toksik ta'sirlarni o'rganishda atrof-muhitning ahamiyati biotaning alohida komponentlarida toksikantlarning harakatiga, ularning tabiiy tizimlarda fiksatsiyasi va yo'q qilinishiga ta'sir qiluvchi faol omil sifatida ortadi. buning natijasi, ularning tirik organizmlarga kirish darajalarini aniqlash.organizmlar. Oxirgi holat ayniqsa muhimdir, chunki tabiiy populyatsiyalar va biotsenozlarning mavjudligi va faoliyati uchun shart-sharoitlar to'g'ridan-to'g'ri toksik ta'sirni kuchaytiradigan yoki zaiflashtiradigan o'zgartiruvchi omil bo'lib xizmat qilishi mumkin.

MAVZU: Radioekologik monitoring
Texnogen radionuklidlar bilan atrof muhit ifloslanishini tadqiq qilish, atrof muhit turli ob'ektlardagi ulaming miqdo-rini o‘rganish va texnogen radionuklidlaming muhitda migratsiya-siga sabab bo‘luvchi qonuniyatlami aniqlashdan iborat bo'ladi. Bu tadqiqotlar quyidagi zanjir bo‘yicha olib boriladi: atmosfera-tuproq-o ‘simlik-inson, atmosfera-tuproq-o ‘simlik-hayvonlar-inson
Tuproq Er sirtida eng ko‘p tarqalgan tabiiy ion almashuvchi material hisoblanadi va u eng inersion halqa hisoblanib, butun zanjir bo‘yicha texnogen radionuklidIaming tarqalish tezligini belgilaydi. Tuproqda radionuklidlaming vertikal va gorizontal migratsiyasi ulaming o‘simlik, er osti suvlari (sizot suvlar), hovuz-dagi suvlarga tushishiga (qo'shilishga) sabab bo‘ladi. Tuproqda radio-nuklidlarning ko'chish mexanizimlari o‘z tabiati bo‘yicha turli tumandir: havo yog‘inlari filtratsiyasi, tuproq sirtida suvning harakati, o‘simliklar ildiz tizimi bo'yicha ko‘chishlar, erkin va adsorbirlangan ionlar diffuziyasi, antropogen faoliyat natijasida va h.k.
Bulaming migratsiya tezligi, migratsion jarayondagi ulushi quyidagilar bo'yicha aniqlanadi: radionuklidlaming kimyoviy xususiyati (ion zaryadi va kattaligi, birikma shakli, adsorbsiyalanishiga, gidroliziga), tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlariga (mineral- lashiga. kimyoviy va granulometrik tarkibiga, zichligiga, namligiga. organik moddalar tarkibi va miqdoriga, kislota miqdori, yutilish hajmiga, temperaturaga, tuproq erit-masining konsentratsiyasiga va tarkibiga),

ob-havo sharoitiga (faslning davomiyligiga, tempe- raturaning davomiyligiga, yilning va oyning o‘rtacha tem- peraturasiga. yillik yog‘ingarchilikka va ulaming fasllar bo'yicha taqsimotiga). Yigirmanchi asming 80-yillariga kelib, radionuklidlaming dunyoning turli regionlaridagi tuproqlardagi miqdori, taqsimoti va siljishi bo‘yicha juda katta eksperimental materiallar to‘plan-gan. Ushbu ma'lumotlar asosida radionuklidlaming vertikal sil-jishini (migratsiyasi) ifodalovchi qator modellar yaratilgan. Tuproqda texnogen radionuklidlaming migratsiya jarayonini model-lar orqali ifodalanishi turli amaliy masalalami echish uchun zarurdir.

Respublikamiz xududida texnogen radionuklidlaming migra- siyasi bo‘yicha ham keng qamrovli ilmiy tadqiqot ishlar olib boril- gan. Bu tekshirishlar akademik T.M.Mo‘minov rahbarlik qilgan gumh tomonidan uzoq yillar davomida olib borilgan va bu tadqi-qotlar natijalari e'lon qilingan. Mazkur tadqiqotlar uchun namu-nalar mamlakatimizning turli xududlardan olingan va tadqiq qilingan. Bunda ,37Cs radionuklidining vertikal taqsimotini tajribada va modellar orqali ifodalash uchun 0‘zbekistonning Jizzax, Navoiy, Samarqand va Toshkent viloyatlarida 20 ta tajriba uchastkalari tanlanib, ulardagi tuproqlardan namunalar olingan va tahlil ishlari olib borilgan.
Radiatsion ekologiya Radioekologiya» atamasi 1956-yilda fanga kiritilgan bo‘lib, ushbu fan sohasi XX asming 1950-yillarida yadro quroli sinovlari, atom elektr stansiyalari va yadro ob'ektlarida yuz bergan halokatlar ta'sirida atrof-muxitning radiatsion ifloslanish darajasi ortishi bilan bog'lik holatda shakllangan.

Radiatsion ekologiya - tabiiy va sun'iy (antropogen) manbalar asosidagi ionlashtiruvchi radiatsion nurlanishning (radionuk-lidlar^ biotsenozlarga ta'sir mexanizmlarini o‘rganuvchi fan sohasi hisoblanadi.

Radiatsion ekologiya (radioekologiya^ - tirik organizmlar va ulaming jamoalarining tabiiy radionuklidlar yoki texnogen tavsifdagi radioaktiv ifloslanish manbalari ta'siri sharoitda mavjudligi xususiyatlarini o'rganuvchi fan sohasi hisoblanadi. Rossiyada radioekologiya fani rivojlanishiga VXVemadskiy, P.Rixvanov, A.M.Kuzin, A.A.Peredelskiy, V.M.KIechkovskiy, N.V.Timofeev-Resovskiy, F.A.Tixomirov, R.M.Aleksaxin, V.A. Shevchenko kabi olimlar katta hissa qo‘shishgan.
Radioekolgiya fani tabiiy va antropogen kelib chiqish tavsifiga ega bo‘lgan ionlashtimvchi nurlanish turlari va manbalarini o'rganadi, radionuklidlaming biosfera tarkibiy qismlariga tushish qonuniyatlarini tadqiq qiladi va quyidagi bo'limlarga ajratiladi: Nazariy radioekologiya - radionuklidlaming ekotizimlarda migratsiyasi masalalarini o‘rganadi;
Eksperimental radioekologiya - biologik organizmlarga ion- lashtiruvchi nurlanishning ta’sir mexanizmlarini o'rganadi va ulami radiatsion nurlanishdan himoya qilish chora-tadbirlarini ilmiy asoslab beradi. Radioekologiya bevosita - hayvonlar radioeko-logiyasi, 0‘simliklar radioekologiyasi, gidroradioekologiya, mikro-organizmlar radioekologiyasi, o‘rmonlar radioekologiyasi, qishloq xo‘jaligi radioekologiyasi va boshqa yo‘nalishlarga ajratiladi.

Ekologik biofizika, jumladan radiatsion ekologiya fan sohalarining amaliy jixatdan muhim vazifalaridan biri - bu atrof- muhitning atropogen omillar ta'sirida ifloslanish (kimyoviy va fizik, jumladan radiatsion) darajasini monitoring qilish va uni bartaraf qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqishni ilmiy jihatdan asoslab berishdan tashkil topadi. Ushbu maqsadda 1989-yilda atrof-muhitning ifloslanish darajasini baholash uchun, Halqaro «Biotest» dasturi ishlab chiqilgan. Radiatsion ekologiyada atrof-muhitning turli hil toksik ta'sir ko‘rsatish hossasiga ega boigan, radioaktiv chiqindilar bilan ifloslanish darajasini baholashda biotest va bioindikatsiya uslublaridan foydalaniladi:

Biotest (bioassay) - laboratoriya sharoitida ifloslanish muhi-ti tarkibidan olingan biologik ob'ektlar sinov namuna-larining morfologik, genetik, biokimyoviy va hakozo struk-tura-funksional tizimlaridagi o‘zgarishlar asosida muhit-ning ifloslanish darajasini baholash uslubi hisoblanadi. Bioindikatsiya (bioindication) - yashash muhitida tabiiy va antro-pogen tavsifga ega zararli chiqindilar ta'siriga nisbatan tirik organizmlaming javob reaksiyasi asosida, mavjud ho-latni baholash uslubi hisoblanadi. Atrof-muhitni radioekologik monitoring qilish asosida olib borilgan radioekologik tadqiqotlar natijalari, yadro qurollarsinashni cheklash va ulami urish sharoitida ishlatishdan bosh tortish uchun xalqaro konvensiyalarni qabul qilishda katta ta'sir ko'rsatdi. Sanoatda radioekologik tadqiqotlar tavsiyalaridan kelib chiqqan holda, yadro reaktorlami sovutish yopiq sikllari, radioaktiv aerozol tutqichlar, radioaktiv chiqindilami saqlash zararsizlantirish usullari ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda.

MAVZU:Qishloq xo’jaligi yerlari holatini monitoring qilsh

MAVZU:Tibiiy va ekologik monitoring

MAVZU:Aerokosmik monitoring

Aerokosmik usul bilan atmosfera havo massalarining yo‘na- lishi, havoning ifloslanishi, tog‘lardagi muzliklar, qorliklar rejimi, tuproq va o‘simlik qoplamlarining holati, ekinlarning o‘sishi, ularning holati hamda hosildorligi kuzatib turiladi. O‘zbekiston- ning ma’lum bir hududi aerokosmik usulda kuzatilayotganda olin- gan ma’lumotlar avtomatik ravishda tegishli tashkilotlarga uzatib turiladi.
Atmosfera havosi monitoringi O‘zbekiston hududida asosiy gidrometeorologik stansiya va postlar (avtomatik ravishda ishlaydi- gan maxsus uychalar — Post-2)da amalga oshiriladi.
Atmosfera va suv tarkibidagi zararli, ifloslantiruvchi moddalar miqdori maxsus laboratoriyalarda kimyoviy usullar yordamida aniqlanadi.
Sanoat rivojlangan hududlarda maxsus kuzatish asosan sta- tsionar (doimiy), marshrutli va harakatdagi postlarda olib boriladi. Mazkur postlarda gazlarning miqdori avtomatik usulda aniqlanadi.Suv havzalarining ifloslanishi ham muntazam ravishda kuzatib va nazorat qilib turiladi. Daryolar, kanal va kollektor suvlarining ifloslanish darajasi bir yo‘la bir necha joylarida yuqori qismida, sanoat markazlari va shaharlarga kirish joylarda, ichkarisida va chiqish joyida) aniqlanadi.Yil davomida mamlakatimiz bo‘yicha olib borilgan kuzatish va nazorat ma’lumotlari yig‘ilib, o‘rtacha oylik ko‘rsatkichlar aniqlanadi. Tuproq, suv va o‘simliklardagi turli zararli chiqindilar, asosan, sanoat korxonalari atrofida, pestitsidlar ekinzorlar va ular hududidagi suv havzalarida kuzatiladi va nazorat qilib turiladi.
Sug‘oriladigan hududlarda tuproqning sho‘rlanishi bo‘yicha kuzatish va nazorat amalga oshiriladi. Kuzatish va nazorat ma’lu- motlari yilda ikki marta — 1-aprel va 1-oktabrda yig‘iladi.Yaylovlar asosan aerokosmik usulda kuzatiladi va nazorat qilib turiladi.

MAVZU:Atrof muhitni modellashtirish va prognozlash

Modellashtirish, atrof -muhit monitoringi, havo, konsentratsiyalar Gauss taqsimoti, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi, ifloslanish manbai, sanoat kompleksi.Iqtisodiy faollik va Rossiya Federatsiyasi hududida muntazam ishlaydigan sanoat ob'ektlari sonining ko'payishi sharoitida sanoat majmuasidan atrof -muhitga salbiy ta'sirini baholash tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan birga, eng xavfli sanoat korxonalari ta'sir zonasidagi havoning ifloslanishi hisoblanadi.Rossiya Federatsiyasining yirik sanoat markazlarida ekologik monitoring etarli darajada samarali emas. Shunday qilib, masalan, Saratov shahri qiyin erli hududda joylashgan va Engels sun'iy yo'ldosh shahriga ega bo'lgan yirik sanoat markazi bo'lganligi sababli, davlatning holatini kuzatuvchi postlar sonini ko'paytirish kerak. muhim moddiy xarajatlarni talab qiladigan atmosfera havosi.Havoning ifloslanish darajasi to'g'risida dolzarb ma'lumotlarni olishning muqobil usullari ham mavjud, masalan, atmosfera havosining aerokosmik monitoringi. Ammo ulardan foydalanish, shuningdek, qo'shimcha kuzatuv punktlari qurilishi katta moddiy sarmoyalar bilan bog'liq.Shu munosabat bilan sanoat korxonalari ta'sir zonasida atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalarning tarqalish jarayonlarini matematik modellashtirish muammosi dolzarbdir. Simulyatsiya-bu kuzatuv punktlari va havo havzasining aerokosmik monitoringidan foydalanishning yanada tejamli alternativasi. Shu bilan birga, atmosfera havosida iflosliklarning tarqalishining matematik modellaridan foydalanish natijani olish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.Sanoat korxonalari ta'sir zonasida atmosfera havosining ekologik monitoringi uchun mo'ljallangan matematik modellar to'plamini ishlab chiqish zarurUshbu matematik modellar sanoat korxonalari ta'sir zonasida atrof -muhitni ifloslanish jarayonini avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining bir qismi sifatida ishlatishga qaratilgan bo'lib, shu munosabat bilan havo havzasining sifatli tarkibini boshqarishning eng keng tarqalgan tartiblarini ko'rib chiqish zarur bo'ladi. .

Birinchidan, ifloslantiruvchi moddalar kontsentratsiyasi darajasi to'g'risida ma'lumotni o'z vaqtida olish manbalarini aniqlash imkonini beradi, ularning ta'siri retseptor punktlari aholisi salomatligi uchun xavfni sezilarli darajada oshiradi. Shu bilan birga, atmosfera havosining ifloslanish jarayonini manba-tajovuzkor tomonidan modellashtirish orqali biz kontsentratsiyani minimallashtirish uchun nazorat ob'ektining emissiya quvvati, manba (quvur) balandligi kabi kirish parametrlarini o'zgartirishimiz mumkin. Daraja. Bu ifloslanish manbasiga talablarni shakllantirishga imkon beradi, uni amalga oshirishda uning atrof -muhitga salbiy ta'siri minimallashtiriladi. Bundan tashqari, har xil turdagi meteorologik sharoitlarni simulyatsiya qilish mumkin bo'ladi. Bu tegishli organlarga har bir ifloslanish manbasi uchun noqulay meteorologik sharoitlarga muvofiq chiqindilar darajasini tartibga soluvchi qoidalarni aniqroq ishlab chiqish imkonini beradi.

Keling, masalani hal qilish uchun matematik modellashtirishdan foydalaniladigan asosiy fizik jarayonlarni ko'rib chiqaylik.Matematik modelning asosini manba va atrof -muhit parametrlarini hisobga olgan holda, ifloslanish manbasidan atmosfera havosidagi iflosliklarning tarqalishini hisoblash imkonini beradigan bog'liqliklar tashkil etadi. Bundan tashqari, ko'pchilik mualliflar ikkita katta sinf modelini ko'rib chiqadilar: konsentratsiyalarni Gauss taqsimotiga asoslangan modellar va turbulent diffuziya tenglamasiga asoslangan transport modellari. Keling, Gauss modellari haqida batafsilroq to'xtalamiz Modellashtirish mavzusi - sanoat korxonalari ta'sir zonasida atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalarning tarqalishi jarayonlari.

Modelning kirish parametrlariga quyidagilar kiradi:H - olovning samarali balandligi, metr bilan ifodalanadi va aralashmaning dastlabki ko'tarilishini tavsiflaydi. Maqolada H ni hisoblash uchun asosiy formulalar haqida umumiy ma'lumot berilgan;g / s bilan ifodalangan va manba tomonidan t vaqtida chiqarilgan modda miqdorini tavsiflaydi.Model buzilishlari quyidagilar bilan tavsiflanadi parametrlar:K - atmosfera barqarorligi sinfi. Havoning sirt qatlamining barqarorligining 6 klassi mavjud, ingliz alifbosining birinchi 6 harfi orqali ramziy ravishda belgilanadi (A dan B gacha). Sinflarning har biri shamol tezligining, insolyatsiya darajasi va kunduz vaqtining ma'lum qiymatlariga mos keladi;Va - shamol balandligi H balandlikda, m / s bilan ifodalangan;F - shamol yo'nalishi, asosiy koordinata tizimiga moyillik burchagi orqali ifodalanadi.Modelning chiqishi - ifloslantiruvchi C (xy, z) ning kosmosdagi (xy ^) nuqtadagi konsentratsiya darajasi, mkg / m3 bilan ifodalanadi.

Guruch. 1. Gauss kontsentratsiyasini taqsimlashga asoslangan atmosfera havosida iflosliklarning tarqalish modeli ishlash printsipi Barqarorlik atmosferaBuzilishlar va- tezlik q> - shamol yo'nalishi (tayanch koordinatalar tizimiga moyillik burchagi orqali ifodalangan)H - samaraliChiroq ko'tarilishining kirish balandligi Matematik model C (x, y ^) - konsentratsiyasi u X -O s(^ - kosmosdagi bir nuqtada ifloslantiruvchi emissiya manbasining kuchi (x / y / g)Ko'rib chiqilayotgan modelda shamol yo'nalishi OX o'qi yo'nalishiga to'g'ri keladi, koordinatalarning kelib chiqishi manba asosidir (masalan, quvur asosi). Gaussning bir qancha modellari borki, ular kirlarning tarqalishining tegishli yo'nalishlarda tarqalishini aniqlash usuli bilan farq qiladi. Quyida atmosfera havosidagi aralashmalarning tarqalishining statsionar bo'lmagan Gauss modelining umumiy ko'rinishi keltirilgan:
Atmosfera havosida iflosliklarning tarqalishini modellashtirish uchun simulyatsiya tizimi ishlab chiqilgan (3 -rasm), x, y, d fazodagi barcha nuqtalarda ifloslanish kontsentratsiyasi darajasini hisoblash uchun mo'ljallangan. boshqa parametr. Shu bilan birga, kirish parametrlarining qiymatlari vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan sharoitda o'rtacha kontsentratsiya darajasini hisoblash mumkin.

Guruch. 3. Atmosfera havosida iflosliklarning tarqalishini modellashtirish uchun simulyatsiya tizimining modellashtirish va funktsional spetsifikatsiyasi algoritmi

1. Dastlabki bosqichda tayanch koordinatalar tizimi, shuningdek, kirish parametrlarini o'z vaqtida o'zgartirish bosqichlari soni o'rnatiladi.
3. Keyingi bosqichda shamol tezligi va yo'nalishi, atmosferaning barqarorlik sinflari qiymatlari hosil bo'ladi.
5. Olingan natija asosiy koordinatalar tizimiga "ustma -ust" qo'yiladi, shundan so'ng, kirish o'zgaruvchilarining hosil qilingan massivlarining o'lchamiga qarab, 3 dan 5 gacha bo'lgan bosqichlar takroriy takrorlanadi.
6. Oxirgi bosqichda konsentratsiya darajasining o'rtacha qiymati hisoblanadiifloslantiruvchi x, y, z va vizualizatsiyaning hamma nuqtalarida amalga oshiriladi natija.Matematik modelning chiqishida x, y, r fazodagi barcha nuqtalarda ifloslantiruvchi moddalarning kontsentratsiyasi darajasi qiymatlarini o'z ichiga olgan uch o'lchovli massiv mavjud.

MAVZU:Yer usti suvlari sifatini monitoring qilish usullari