Bronzalar 2 turga bulinadi: a qalayli; b maxsus-qalaysiz

BRONZALAR
Mis qotishmasida asosiy komponentlar qalay Al; beriliy; Si; ko’rgoshin bo’lsa,qotishma bronza deyiladi. Markalanishi: BR OF 6,5-0,15 da 6,5% - qalay, 0,15% - fosfor bor; qolgani mis.
Misning nikel va boshqa legirlovchi elementlar bilan qotishmalari bronzaning alohida turlari bulib, ularni melьxior, neyzilьber, kunial, kopelyam deb nomlashadi. Masalan, melьxior MNJ Mts 30-1-1 da 29-33% Ni va Co; 0,5-1% - Mts; 0,5-1% - Fe bor, qolgani mis.
Bronzalar 2 turga bulinadi: a)qalayli; b) maxsus-qalaysiz.
Bronzalar
Bronzalar ham yuqoridagi usullar yordamida payvandlanadi. Lekin, qalayli bronza qizdirilmasdan va tez payvandlanishi loztim. Aks holda, yaxshi eriydigan qalay erib ketadi.
Latun va bronzalarning elektr qarshiligi misnikidan ko’p. Shuning uchun kontaktaviy usul bilan yaxshi payvandlanadi. Mis kontaktaviy usul bilan payvandlanmaydi.
Bronza, birinj 1) texnikada — misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qoʻrgʻoshin va boshqa elementlar bilan qotishmasi. Mac, mis bilan qalay qotishmasi qalayli B. deb ataladi. Qalayli B. ishqalanishga yaxshi chidaydi, suv va bugʻda deyarli zanglamaydi, qolipga yaxshi quyiladi, quyilganda 1% dan ham kam kirishadi. Ishqalanadigan detallar, joʻmraklar, uch yoʻllik (troynik)lar va boshqa tayyorlash uchun ishlatiladi. B.ning mexanik xossalari tarkibidagi qalay miqdoriga bogʻliq boʻladi: qalay 20% dan sal oshguncha mustahkamligi ortib borib, soʻngra tez pasayadi, qalay taxminan 5% dan ortgach, plastiklik xossasi pasaya boradi. Qalayli B.larga legirlovchi elementlar sifatida rux, qoʻrgʻoshin, nikel va boshqa baʼzi elementlar qoʻshiladi. Alyuminiyli B. mexanik xossasi, kimyoviy taʼsirlarga chidamliligi, suyuq holatda oquvchanligi va boshqa baʼzi xossalari jihatidan qalayli B.dan ustun turadi. Termik ishlov berib, ularning mexanik xossalarini yaxshilash mumkin. Bular xilmaxil vtulkalar, shesternyalar, yoʻnaltiruvchilar va boshqa muhim detallar tayyorlash uchun ishlatiladi. Tarkibida 3—4% kremniy boʻlgan B.ning mexanik xossalari qalayli B.larnikidan yaxshi boʻladi, ammo qolipga quyilganda koʻproq kirishadi. Kremniyli B.larning qolipga quyilish va kesib ishlanish xossalarini yaxshilash uchun ularga rux yoki qoʻrgʻoshin qoʻshiladi. Berilliyli B. 2% berilliy bilan 98% misdan iborat qotishma. Oldin toblanib, soʻngra boʻshatilsa, qattiq va mustahkam boʻlib qoladi. U puxta, plastik, yaxshi payvandlanuvchan, oson kesib ishlanadigan va korroziyaga chidamli boʻlgani uchun undan prujinalar, membranalar, zarb bilan ishlaydigan asbob va boshqa tayyorlanadi. Qoʻrgʻoshinli B.ningmashinasozlikda antifriksion material sifatida eng koʻp ishlatiladigani 30% qoʻrgʻoshin va 70% misdan iborat; 2) sanʼatda — qadimdan amaliy bezak va haykaltaroshlik asarlari xom ashyosi (qalayli B. qoʻngʻiroqlar, oʻrta asrlarda Xitoyda B. idishlar quyishda kumush ham qoʻshilgan). B. kukuni va yupqa taxtasi (soxta tilla) yogʻoch, suyak, metall, gips va h. k.dan ishlangan buyumlarni hallash, qoplashda ishlatiladi. B.ning qolipga quyilish xususiyati yaxshiligi tufayli (ishkalanishga yaxshi chidaydi, deyarli zanglamaydi va boshqalar) haykaltaroshlikning mayda qismlarigacha yaratish imkonini beradi; qayishqokligi, nafisligi, okuvchanligi, ortikcha mehnat talab kilmaydi; boʻrtib chiqqan hajmli mujassamot gʻovak, nisbatan yengil quyma olish imkonini beradi. B. oksidlanib turgʻun rangga (koʻkdan toʻq jigarrang va qoragacha) ega boʻladi, bundan tashqari kimyoviy pardozga, hallash, sayqallash, toblash, zarblash, chizishga oson beriluvchan, bu esa buyumning rangi va sifatini rangbarang qilishga yordam beradi.
Miloddan avvalgi 3-ming yillik oʻrtalarida Mesopotamiyada, 2-ming yillikdan Misrda sodda, ochiq qolip (tosh, qum, yogʻoch va boshqalar) usulidan soʻng tabaqali yopiq qolip (loy qolip)da quyish paydo boʻddi. Ularda quyilgan mukammal haykal va idishlar qismlari qalaylab birlashtirilgan, choklari kandakorlik bilan silliqdangan boʻrtma detallar bilan ishlangan. Kandakorlik baʼzan chizmakori usuli bilan toʻldirilgan (Nineviyadan topilgan B. bosh, miloddan avvalgi 23-asr, Iroq muzeyi, Bagʻdod). Qalin devorli, diniy idishlarda kandakorlik bilan boʻrtma tasvirlar yaratilgan (Osiyo va Zakavkazye mamlakatlarida). Milodiy 1-ming yillik oxirlarida B. buyumlar oʻta mayda boʻrtma tasvir (naqsh, murakkab yozuvlar, maishiy va ov lavhalari) va mis, kumush, baʼzan tilla qadamalar bilan bezatilgan (Yaqin Sharq).
Miloddan avvalgi 5—4-asrlarda Yunonistonda yirik B. haykallari quyilgan (Poliklet, Miron, Lisipp va boshqalar) va ular mum quymasi usulida ishlangan. B. imkoniyatlari tufayli haykal yaratishda inson tanasining barcha xususiyatlari aks ettirilgan. Qad. Rimda portret byustlari va boshqa yirik boʻlaklarda quyilgan, sayqallangan mujassamotlarning shaklan aniq va ishonarliligiga erishilgan.
Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmida B. metallurgiyasi yaxshi rivojlandi. B.ning kashf etilishi dehqonchilik va chorvachilikning tez rivojlanishiga olib keldi. B.dan kurollar, idishlar, bezaklar ishlana boshladi. B.dan yasalgan zebziynat, uyroʻzgʻor buyumlari, yarogʻaslaha va haykaltaroshlik asarlari, B. buyumlariga ishlangan naqsh, rasmlar dastlab Gʻarbiy Osiyo, Qad. Misr, Oʻrta Osiyoda oʻrganilgan. Oʻzbekiston hududidan qad. davrga oid koʻpgina B. sanʼati namunalari topilgan. Maye, Haq (Fargʻona viloyati) qishlogʻidan topilgan T shaklidagi B. toʻgʻnogʻichning (miloddan avvalgi 3—2-ming yillik) tepa qismida buzogʻiga suykalib turgan sigir va uni sogʻayotgan ayol tasvirlangan. Obirahmat (Toshkent viloyati) qishlogʻidan topilgan B. bilaguzuklarning sirtiga oʻsimlik novdalari shakli chizilgan. Oʻzbekistonning turli yerlaridan topilgan (miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalari) sak, massaget qabilalarining B. sanʼati buyumlari — pichoq, xanjar, qilich, bolta, dubulgʻa va qozonlarning bezak uslubi bir xil. Oʻzbekiston xalklari tarixi muzeyi toʻplamida bir quloqli, choʻloq, yalangʻoch kishi; boʻriga minib oldiga bolani oʻtqazib olgan odamning B. haykalchalari bor. 11—13-asrlarga oid sanʼat asarlari orasida B.dan yasalgan qush, hayvon va odamlarning haykalchalari mavjud. Ahmad Yassaviy maqbarasi (Turkiston shahri) uchun Amir Temur B.dan quydirgan ulkan qozon va shamdon (14-asr oxiri) oʻsha davrning yetuk B. sanʼati asarlaridan. Qozon sathidagi islimiy uslubdagi naqshlar orasiga suls va kufiy xati bilan yozuvlar bitilgan. Shamdon (balandligi 87 sm) sathiga oltin va kumush naqshlar oʻyib ishlangan, islimiy bezaklar bilan bir qatorda suls xati bilan ham bezatilgan. Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbarasi shipidagi qandil va uning zanjirlari B.dan yasalgan.
B. haykaltaroshlik, amaliy sanʼat va boshqalarda keng ishlatiladi, undan haykallar, badiiy buyumlar, bezaklar kabi sanʼat asarlari yaratilmokld (jumladan, Amir Temur, Alisher Navoiy, Beruniy, Fargʻoniy va boshqalarning haykallari).
Yevropada oʻrta asrlar va roman uslubidagi cherkov, sobor B. eshiklari, maqbaralar, turli shakldagi yirik idishlar, diniy marosim buyumlari va boshqa yigʻma boʻlgan. Ulardagi tekis, yuza tasvir va naqshlarda B.ning salmogʻi seziladi.
Uygʻonish davrida yana mum quymalaridan foydalanilgan, bunda qismlarga boʻlib quyish keng tarqalgan, yigʻilganda hosil boʻlgan choklar kandakori usulida yoʻqotilgan. 17—18-asrlar tekis yuza va boʻrtma tasvirda rangbaranglikka erishildi, B. saroy va bogʻlar bezagining elementlariga aylantirildi. Tilla halning turli tuslarini qoʻllash, boʻgʻiq va panjarali quyishni qoʻshib qoʻllash B. imkoniyatlarini cheksiz qilib qoʻydi.
19-asr oʻrtalaridan badiiy B. ishlab chiqarish inqirozga uchradi, arzon buyumlarga talabning ortishi, dastgohli haykaltaroshlikning oʻsishi B. imkoniyatlariga qiziqishni pasaytirdi. Yangi yuksalish davri 19-asr oxiri va 20-asrdan impressionistlar (O. Roden, P. Trubeskiy) hamda haykaltaroshlar (A. Burdel, Sh. Despo, J. Mansu va boshqalar) ijodida koʻzga tashlandi.