Bretton-Vuds tizimi

Bretton-Vuds tizimi
1994 йилдаги Бреттон-Вудс шартномаси янги глобал пул тизимини ўрнатди.Олтин глобал валюта сифатида АҚШ доллори билан алмаштирди.Шундай қилиб, у Американи жахон иқтисодийотида хукимрон куч сифатида ўрнатди.Шартнома имзолангандан сўнг,Америка долларни чоп этиш қобилиятига эга бўлган ягона мамлакат эди.Хулоса қилиб айтганда шунчаки бир махсулотни фақат бир киши томонидан ишлаб чиқарилиши ўз-ўзидан уша махсулотга болган талабни ошиши билан бир қаторда махсулотга бўлган нархнинг кескин ошиб боришига олиб келади.Қискачасига айтганда доллар устидан хукимрон ягона давлат бўлиб олди.
Бреетон-Вудс шартномаси 1944 йилги иккинчи Жахон Урушидаги барча иттифоқчи давлатларнинг конференсиясида тузилган.Иккинчи Жахон Уришидан фойдада чиққан ягона давлат ўзи бу АҚШ эди.Бунинг устига АҚШ уришда қатнашган давлатларга йордам беришга таклиф берган ва долларни бошқарув курсини назорат килиш шарти билан.Бу эса долларни кенг тарқалишига ва бошқа давлатларни қарам қилишга олиб келарди.АҚШ долларини олтин нархига тенглаштириш эса давлатларни доллордаги қаризлари эвазига олтин захирасини бойитишига катта сабаб бўлди.
Валютани сотиб олиш валюта таьминотини пасайтирарди ва унинг нархини оўирарди.Агар валютанинг нархи жуда юқори бўлса,Марказий банк уни кўпроқ босиб чиқарарди. Ушбу босмахона махсулоти йетказиб беришни кўпайтирарди ва валюта курсини пасайтирарди.Ушбу йўл орқали инфлятсияни бевосита назорат қиларди ва бу дунйода пул-кркдит сийосати деган ном олди.
Бреттон-Вудсдан олдин кўплаб давлатлар олтин сийосатига амал қилган долларга уиймати олтинчалик трен болмаган.Бу хар бир давлат ўз валютасини олтиндан қиймати учун сотиб олишга кафолат берган.Нима учун айнан долларга?АҚШ олтин бўйича гегемон эди олтин йетказишнинг 4/3 қисми АҚШ га тегишли эди.Яни бошка хеч бир давлат валютасида бунчалик олтин захираси йўқ эди.Қисқа қилганда кимни активи,аксияси куп болса қарорлари уша қабул қилган.
Доллар олтинни ўрнини босувчи тенг кучли валютага айланди.Бунинг натижасида доллар бошқа валюталарга нисбатан кескин усишни бошлади.
Давлатлар биринчи жахон уришидаги талофатларни қоплаш учун ўз активларини долларга боглашди доллар нархи олтинга тенглашган улар олтинларини доллардаги қийматига алмаштиришди.Бу АҚШга бирипайтнинг ўзида ўз валютаси долларни бошқа давлатларга кириб бориши билан бир қаторда олтин захирасини хаддан зийод кўп захтрага айлантиришига хам имкон берди.АҚШнинг бу сийосати орқали жуда кўп давлатларда гиперинфлятсия вужудга келди.
Гиперинфлясия пулнинг қийматини шунчалик пасайтиришга сабаб бўлдики,баьзи холларда одамлар фақат битта нон сотиб олиш учун нақд пулга тўла аравачаларга зарурият сезишарди.Бунга яққол мисол сифатида Венесуелла ва Зимбабия давлатларини олишимиз мумкин.
Бреттон-Вудс мамлакатлари ХВЖга глобал марказий банк ваколатини беришга қарор қабул қилди.Бу АҚШ га жуда катта фойда келтирган карорлардан бири болди чунки,бунинг ўрнига улар ХВФ томонидан ушлаб туриладиган миллий валюталар ва олтиндан иборат пул маблағларига ўз хиссаларини қўшилари керак эди.
1971 йилда муомалада бўлган валютанинг хаддан ташқари кўплиги сабабли катта стагфлятсия юз берди.Олтинни эркин бозордаги унсияси учун 120 долларни ташкил этиши билан Бреттон-Вудс тизими бархам топди.
Қисқача хулоса қилиб айтганда Бреттон-Вудс тизизими АҚШ иқтисодийоти хозирги даражага келишида жуда улкан самарали хисса қўшган.Бу тизим натижасида баошқа кўплаб давлатлар иқтисодийотини АҚШ долларига қарам килишга долларга богланишига сабаб бўлди.АҚШни жахон иқтисодийотида устун гегемон мавқега эга қилди.Дунйо миқийосида қабул қилинган валютани чоп эта оладиган ягона давлат АҚШ болишига олиб келиши эса хозиргача ўз самарасини бермоқда.
МЛ 2-19 Элбекжон Эркинов