Bozor mexanizmi va raqobat

Raqobat modellarining tasniflanishi

	Mukkamal	Monopollashgan raqobat	Oligopoliya	Sof monopoliya
Firmalar soni	Cheklanmagan miqdorda ko’p	Ko’p	Bir qancha	Bitta
Mahsulot turi	Bir turdagi	Differensiallash gan	Bir turdagi, Differensiallashgan	Yagona, unikal
Bozordagi hokimlik	Yo’q	Uncha katta emas	Yuqori	Maksimal darajada
Bozorga kirish chiqishdagi to’siqlar	Yo’q	Uncha ko’p emas	Ko’p	Umuman olib tashlab bo’lmaydi gan

2. 
   Bozor tuzilmalarining tahlil tamoyillari.
   

Bozor tuzilmalarini tasniflashda quyidagi tamoyillardan foydalaniladi:

1. 
   Tarmoqdagi firmalar soni (bitta, bir qancha, ko‘p).
   

Bu tamoyil nafaqat faoliyat ko‘rsatayotgan firmlar soni balki, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik, raqobat munosabati qanday ekanligini ko‘rsatib beradi. Agarda tarmoqda firmalar soni ko‘p bo‘lsa, unda firmalar ishlab chiqarayotgan mahsulot bir-biriga nisbatan ko‘p bo‘lmaydi, firmalarning xech biri ustunlikni o‘z qo‘liga ololmaydi va boshqa raqobatchilar uchun xavf solmaydi.
Agarda firmalar bozorga nisbatan yirik va raqobatchilar uchun jiddiy xavf solayotgan bo‘lsa, unda ishlab chiqaruvchilar kam hisoblanadi. Eng kami bu monopoliya bo‘ladi, ya’ni bitta firma.
2. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot xususiyati (bir turdagi, diversifikatsiyalashgan, yagona).
Mahsulotning sifati uni iste’molchi qanday qabul qilishiga qarab aniqlanadi. Agarda iste’molchi qandaydir bir firma savdo belgisiga xohish-istak bildirmay, barcha tovarlarni absolyut o‘rinni bosuvchi tovarlar deb, qabul qilsa, bu tovarlar bir turdagi tovarlar bo‘ladi. Agarda tovar firma savdo belgisiga, o‘ziga xos dizayni, qadoqlash usuli, reklamasi va tayyorlanish sifatiga ega bo‘lsa, bu tovar diversifikatsiyalashgan tovar bo‘ladi. Agarda tovarning hech qanday o‘rnini bosuvchisi bo‘lmasa, u iste’molchilar ko‘z o‘ngida yagona, unikal tovar bo‘lib gavdalanadi va bu tovar shu nomni oladi.
3. Firmalarning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish darajasi. Bu ko‘rsatkich firmaning bozordagi narxlarga nisbatan o‘rtacha xarajatlarini oshib ketishi bilan aniqlanadi.
Firmaning olgan natijasi qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik yuqori darajada bozordagi narxlarga ta’sir eta oladi, natijada qo‘shimcha daromad olishi mumkin.
4. Yangi firmalar uchun bozorga kirib borish imkoniyati va biznesdan chiqib ketish xarajatlari. Bularni ikki guruhga ajratilgan tarmoqdagi to‘siqlar orqali aniqlash mumkin.
1) Sun’iy to‘siqlar (institusional). Faoliyat turi bo‘yicha cheklangan firmalar uchun patent va lisenziyalar berish.
2) Tabiiy to‘siqlar. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun kerak bo‘ladigan investision xarajatlar, bozordagi mahsulotlarning yuqori darajada diversifikatsiyalashganligi, iste’molchilarning mavjud firma savdo belgisiga bo‘lgan ishonchi, mahsulotlarni taqsimlash kanallariga bo‘lgan yo‘llar.
Masalan, O‘zbekistondagi aloqa kompaniyalari. Yirik to‘rtta aloqa kompaniyasi deyarli yuz foiz aloqani ta’minlab beradi. Ularga raqobtchi bo‘lish uchun juda katta to‘siqlar mavjud.