Бозор иќтисодиёти шароитида раќобат 1-§. Раќобат ва унинг шакллари

Aim.uz

ХIII БОБ. БОЗОР ИЌТИСОДИЁТИ ШАРОИТИДА
РАЌОБАТ


1-§. Раќобат ва унинг шакллари

Бозор иќтисодиётининг муЏим афзалликларидан бири унинг раќоботга асосланганлигидир.

Раќобот бўлмаса иќтисодиёт ривожланмайди. Раќобот кишилик жамиятининг барча жабЏаларига хос. Раќобот ќайси жабЏада олиб борилишидан ќатъи назар унинг марказида инсон манфаатлари туради. Инсон табиатан ўзини, ўз манфаатларини ўйлайдиган ќилиб яратилган. Ћар бир инсон ўз имкониятларини намоён ќилиш, фаровон Џаёт кечириш, кишилар ўртасида обрў-эътибор ќозониш (кабилар) учун Џаракат ќилади. Кишилик жамияти Џаётининг асосини иќтисодий фаолият ташкил этар экан, демак жамият Џаётида иќтисодий соЏалардаги раќобат асосий роль ўйнайди.
Маълумки, тирик табиатда Џам яшаш учун кураш узлуксиз давом этади. Ћар ќандай тизим: биологик, физик, кимёвий, иќтисодий Џаммаси мутаносибликка интилади. Раќобат ана шу мутаносибликнинг оптимал даражада бўлишини таъминлайди.
Раќобат (конкуренция) лотинча — cancuro деган сўздан олинган бўлиб, тўќнашув деган маънони билдиради. Ўзбек тилида раќобат ким ўзди, басма-басликка беллашув маъносини англатади. Басма-басликка ким билан беллашилади? Раќиб билан. Раќиблар — бир-бирига ќарама-ќарши турувчилар бўлиб, бирор нарсани талашувчилар маъносини ифодалайди. Демак, раќиб сўзи билан конкуренциянинг маънолари яќин.
Иќтисодиётнинг барча иштирокчилари бир-бири билан раќобатлашади. Ижтимоий фаолият жараёнида манфаатлар тўќнашуви юз беради. Ана шу тўќнашувда кучлилар ютиб чиќади, заифлар маƒлуб бўлади ёки Џар икки томон мавжуд шарт-шароитлардан келиб чиќиб ўзаро манфаатли битим тузади.
Табиий савол туƒилиши мумкин, нима сабабдан раќобат юз беради?
Раќобатнинг асосий сабаби, юќорида таъкидлаб ўтилганидек, манфаатларнинг мавжудлигидир. Ћар бир кишининг манфаати эса унинг мулки доирасида алоЏидалашган. Ћар бир киши ўз манфаати йўлида Џаракат ќилади.
Раќобатни иќтисодий нуќтаи назардан ќисќа ќилиб таърифлайдиган бўлсак, ќуйидагича ифодалаш мумкин. Раќобат иќтисодий фаолият иштирокчиларининг ўз манфаатларидан келиб чиќиб, юќори даромад олиш имкониятига, нуфузли мавќеига эга бўлиш учун бош-ќалар билан беллашуви, курашидир.
«Раќобат – бозорнинг асосий шарти, айтиш мумкинки, унинг ќонунидир.»¹ Бозор иќтисодиёти шароитида раќобат ќонуни амал ќилади. Бу ќонунга кўра иќтисодий субъектларнинг маќсадларига кўра ўз манфаатларидан келиб чиќиб ўзаро курашишлари муќаррар бўлади. Бу ќонун барча иќтисодий ќонунлар каби объектив характерга эга. Сабаби иќтисодий муЏитнинг ўзи уни амал ќилишини таќозо ќилади. Чунки, биринчидан, инсонга табиатан ўз-ўзини саќлаш инстинкти берилган, Аввал таъкидлаб ўтганимиздек уни Џеч Ким, Џеч ќандай чекловлар йўќќа чиќара олмайди.
Иккинчидан, ўзлаштириш мулк доирасида амалга ошади. Истеъмол ўзгариши учун мулк ќайта таќсимланиши керак. Ресурслар мулк бўлар экан, чекланган экан, ундан самарали фойдаланиш объектив заруриятга айланади. Зарурият мавжуд экан, инсон доимо уни амалга ошириш учун Џаракат ќилади, тинмай изланади, доимо ўз манфаатини Џимоя ќилади.
Раќобат ќонуни барча жабЏаларга хос, унинг амал ќилиш доираси кенгайиб боради.