Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx

Bozor iqtisodiyotida korxonalarda narx belgilash tizimi va uni takomillashtirish

718-20 MNT Yashinbek Yarashov.

BOZOR IQTISODIYOTIDA KORXONALARDA NARX BELGILASH TIZIMI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH

REJA:

• 1. Narxlarni davlat tomonidan tartibga solib turilishi
• 2. Moliya infrasturkturasi va uning bo'g'inlari
• 3. Moliya-kredit siyosati     
• 4. Narxlarni liberallashtirish siyosati 

Bozor mexanizmi mikroiqtisodiyotni tartibga solishda yaxshi natija beradi, ammo makroiqtisodiy darajada tartiblashni to’la-to’kis ta’minlay olmaydi. Shunday ustivor yo’nalishlar va umumdavlat miqyosidagi muhim vazifalar borki, ularni tartibga solish va amalga oshirish faqatgina davlatning yetakchiligini talab qiladi. Shuning uchun iqtisodiyotga davlat aralashadi, tartiblashning davlat mexanizmi ishga tushadi.

Bozor mexanizmi mikroiqtisodiyotni tartibga solishda yaxshi natija beradi, ammo makroiqtisodiy darajada tartiblashni to’la-to’kis ta’minlay olmaydi. Shunday ustivor yo’nalishlar va umumdavlat miqyosidagi muhim vazifalar borki, ularni tartibga solish va amalga oshirish faqatgina davlatning yetakchiligini talab qiladi. Shuning uchun iqtisodiyotga davlat aralashadi, tartiblashning davlat mexanizmi ishga tushadi.

“Bozor mexanizmi – ko’pgina sohalarda baho va ishlab chiqarishni aniqlaydi, ayni vaqtda davlat soliq, xarajatlar vositasida bozorni tartibga soladi, ikkala tomon – bozor mexanizmi va davlat muhimdir”.

“Bozor mexanizmi – ko’pgina sohalarda baho va ishlab chiqarishni aniqlaydi, ayni vaqtda davlat soliq, xarajatlar vositasida bozorni tartibga soladi, ikkala tomon – bozor mexanizmi va davlat muhimdir”.

• O’zbekistonda davlatning narx-navo siyosati quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirilmoqda.
• narxlarni erkinlashtirish;
• narxlarni erkinlashtirish aholi daromadlarini oshirish bilan bog’liqlikda bo’lishini ta’minlash;
• ayrim turdagi xalq iste’moli mollariga davlat narxlari saqlanishi;
• monopol korxonalarda rentabellik darajasini cheklash asosida narxlarning oshib ketishini oldini olish;
• ba’zi tarmoq, korxona, tovarlar uchun narxning ortib ketishini oldini olish maqsadida moliyaviy vositalardan foydalanish.

Korxonalar narx belgilash davomida barcha omillarni hisobga olishi qiyinligini e’tiborga olib, uning rahbarlari o’z talablariga javob beradigan eng zarur omillarni o’rganishi mumkin. Natijada narx belgilash usullari u yoki bu korxonaning yondoshuvidan kelib chiqib turlicha bo’lishi mumkin bo’lib qoladi.

• Korxonalar narx belgilash davomida barcha omillarni hisobga olishi qiyinligini e’tiborga olib, uning rahbarlari o’z talablariga javob beradigan eng zarur omillarni o’rganishi mumkin. Natijada narx belgilash usullari u yoki bu korxonaning yondoshuvidan kelib chiqib turlicha bo’lishi mumkin bo’lib qoladi.
•     Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat kiluvchi maxsus muassasalar mamlakatning moliya tizimini tashkil qiladi. Davlat pul mablag'larining asosiy bo'g'ini xizmat qiladi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni xal qilish uchun sharoit yaratishdir. Moliya-kredit siyosati, narxlarni, umuman iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda bozor infrastrukturasini shakllantirish muammolari Islom Karimovning qator asarlarida o'z ifodasini topgan.

Iqtisodiyotni erkinlashtirishning muhim ko'rinishlaridan biri narxlarni liberallashtirishdir. O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni o'tkazishning muhim xususiyatlaridan biri shu bo'ldiki, narxlarni erkinlashtirish makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash dasturining ajralmas qismi, deb xisoblandi. Va bu tadbir qat'iy pul-kredit siyosati orqali amalga oshirildi. Aks xolda, inflyatsiya surunkali va yuqori tus olishi, hatto giperinflyatsiya (pulning boshqarib bo'lmaydigan darajadagi qadrsizlanishi)ga aylanishi mumkin edi. Tovar va xizmatlarning alohida tor doirasini va «tabiiy monopoliya»ni xisobga olmaganda, asosan narxlarning erkinlashtirilishiga erishildi. «Tabiiy monopolistlar»ning mahsulotlari (elektr energiyasi, gaz, transport, kommunal xizmat va boshqalar)ga narx va tariflarni belgilash inflyatsiya sur'atlariga muvofiq baxolar darajasini qayta qurish, ishlab chiqarish rentabelligini cheklash yo'llari orqali boshqarildi. Xozirning o'zida xam bir kator tovar va xizmatlar davlat tomonidan dotatsiyalashtirilmokda. 

Iqtisodiyotni erkinlashtirishning muhim ko'rinishlaridan biri narxlarni liberallashtirishdir. O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni o'tkazishning muhim xususiyatlaridan biri shu bo'ldiki, narxlarni erkinlashtirish makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash dasturining ajralmas qismi, deb xisoblandi. Va bu tadbir qat'iy pul-kredit siyosati orqali amalga oshirildi. Aks xolda, inflyatsiya surunkali va yuqori tus olishi, hatto giperinflyatsiya (pulning boshqarib bo'lmaydigan darajadagi qadrsizlanishi)ga aylanishi mumkin edi. Tovar va xizmatlarning alohida tor doirasini va «tabiiy monopoliya»ni xisobga olmaganda, asosan narxlarning erkinlashtirilishiga erishildi. «Tabiiy monopolistlar»ning mahsulotlari (elektr energiyasi, gaz, transport, kommunal xizmat va boshqalar)ga narx va tariflarni belgilash inflyatsiya sur'atlariga muvofiq baxolar darajasini qayta qurish, ishlab chiqarish rentabelligini cheklash yo'llari orqali boshqarildi. Xozirning o'zida xam bir kator tovar va xizmatlar davlat tomonidan dotatsiyalashtirilmokda. 

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT