Bosma va ommaviy axborot vositalari: Gazeta, jurnal, radio, televideniye va internet jurnalistikasida o‘zaro raqobat muhiti

Matbuot erkinligi - soʻz, shaxs, vijdon erkinligi singari siyosiy huquqlardan biri boʻlib, matbu-otning erkin faoliyat koʻrsatishini, kishilarning matbuotda oʻz fikr va tuygʻularini toʻsiqlarsiz ifoda eta olishini ifodalaydi. Matbuot erkinligi — matbuotning mohiyatini, uning jamiyat xayotidagi oʻrnini belgilaydi. Siyosiy jihatdan Matbuot erkinligiga demokratiya kurinishlaridan biri sifatida qaraladi.
"Erkinlik" soʻzining tub maʼnosi har qanday toʻsiq, monelik va shahri k.dan xoli boʻlish, mustaqillik, ozodlik degan maʼnoni beradi. Ammo aslida erkinlik — anglangan zaruriyatdir: inson oʻz oldida turgan tarixiy, iqtisodiy, siyosiy zaruratni anglab yetgandagina erkin boʻladi, erkin fikrlay oladi. Matbuot erkinligi ham ana shunday xususiyatga ega, yaʼni jamiyat taraqqiyotiga, uning qonuniyatlariga javob beruvchi matbu-otgina erkin matbuotdir. Jamiyat taraqqiyotining bosh masalalarini chukur tushungan, unga javob bera olgan jurnalistgina erkindir.
Matbuot erkinligining 3 asosi mavjud: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, maʼnaviy.
Matbuot erkinligining ijtimoiysiyosiy asosi matbuotning qaysi ijtimoiy borlikda, qanday tuzumda faoliyat koʻrsatishi, qaysi ijtimoiy ongning koʻrinishi ekanligi, qaysi mafkura va gʻoyalarga xizmat qilishidan kelib chiqadi. Matbuot erkinligining mazkur bosh asosi uning huquqiy imkoniyatlari bilan ifodalanadi: har bir jamiyat, har bir tuzum Matbuot erkinligi huquqini belgilar ekan, uning faoliyatini maʼlum qonunlar, koʻrsatmalar, bu borada olib boriladigan siyosat bilan belgilab qoʻyadi.
Matbuot erkinligining iqtisodiy asosi esa matbuot nashrlari va ommaviy axborot vositalarining kim tomonidan, qaysi mablagʻlar evaziga chikarilishi bilan bogʻliq, yaʼni matbuot kimning mablagʻi evaziga, iqtisodiy qullashi natijasida chiqsa, oʻsha uchun erkin boʻladi.
Matbuot erkinligi ning maʼnaviy asosi esa uni chiqarayotgan shaxs, guruh, unda ishlovchi jurnalistlarning ichki dunyosi, dunyoqarashi, eʼtiqodi bilan bogʻliq. Yuksak maʼnaviyatli, chukur eʼtiqodli, insoniyat, jamiyat oldidagi oʻz masʼuliyatini chuqur anglab olgan, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga xizmat qiluvchi, ezgulikka intiluvchi jurnalist doimo erkin boʻladi. Aksincha, qoloq, qotib qolgan tushunchalar, aqidalar asosida va boshqa maqsadlar yoʻlida xizmat qiluvchi jurnalist hech qachon ruhan erkin boʻla olmaydi.
Matbuot erkinligi muammosi matbuot paydo boʻlganidan beri mavjud boʻlib, turli jamiyatda turlicha hal etib kelingan. Matbuotning ilk davri boʻlmish va yakka hukmdorlar tomonidan chiqarilgan avtoritar matbuot keng omma uchun erkin boʻla olmadi. Bu — matbuotning egalari boʻlgan yakka hukmdorlar man-faatiga zid edi. Shu bois oʻsha davrdayoq matbuotni erkin qilish haqidagi talablar paydo boʻlgan. Yangi oʻsib kelayotgan taraqqiyparvar kuchlar oʻzlari uchun, oʻz fikrlarini erkin bayon etish uchun Matbuot erkinligini talab qildilar. 17—18-asrlarda Fransiya, Angliya kabi mamlakatlarda yuz bergan inqilobiy voqealar davridagi Matbuot erkinligi uchun kurash bunga yaqqol misol boʻla oladi. Angliyada yashab ijod etgan Jozef Addison, Richard Stil, Fransiyada Kamil Demulen, Jan Pol Marat va boshqa taraqqiyparvar jurnalistlar oʻz asarlarida xalq ommasining fikr va tuygʻularini ifoda etib, Matbuot erkinligi uchun kurashdilar. Rossiyada A.S.Pushkin, N.A.Nekrasov, N.G. Chernishevskiy, A.N.Gersen va boshqa ilgʻor fikrli, oʻz asarlarida xalq ommasining fikr va tuygʻularini ifoda etgan adiblar, publitsistlar senzuraga qarshi kurashdilar.
20-asr boshida Turkistonda vujudga kelgan jadid matbuoti (qarang Jadidchilik) namoyandalari ham mustamlakachi chor hukumatining Matbuot erkinligi borasidagi qattiq zulmiga qarshi chiqqan edilar. Bu davrda matbuotda ishlab, publitsistika sohasida ijod qilgan Behbudiy, Munavvarqori, Avloniy va boshqa ham chor Rossiyasi general-gubernatorligining Matbuot erkinligidan mahrum qiluvchi siyosatiga qarshi keskin fikrlar aytgan edilar.
Keyinchalik, dunyodagi qator rivojlangan mamlakatlarda hokimiyat oʻzgarib, burjuaziya hukmronligi boshlangach, Matbuot erkinligi nisbatan kengaydi. Bu davrda axborot olish va tarqatish yaxshilandi, kishilarning matbuotdan foydalanish imkoniyatlari ancha kengaydi. Umuman olganda, burjuaziya matbuoti erkin matbuot deb nom oldi. Bunda maʼlum darajada haqiqat bor edi. Burjua hukumatlari matbuot haqidagi oʻz qonunlarida matbuotni hamma uchun erkin, deb eʼlon qildilar, bu qonun maʼlum darajada amalga oshdi, iqtisodiy jihatdan imkoniyati bor shaxslar, guruxdar uchun matbuot nashrlari chiqarish, axborot yigʻish va tarqatish erkinligi paydo boʻldi. Shu bilan birga matbuotning sarmoyaga qaramligi ham oshdi, Matbuot erkinligi undan xohlagancha foydalanish erkinligiga, boylik orttirish erkinligiga aylana bordi. Matbuotda shov-shuvli, oldiqochdi materiallarga, reklamalarga haddan tashqari keng oʻrin berila boshlandi.
Oʻzbekistonda shoʻro tuzumi davrida matbuotning keng tarmogʻi yuzaga kelib, "sovet grajdanlari"ga qonun yoʻli bilan (SSSR Konstitutsiyasining 125moddasi) Matbuot erkinligi "taʼmin etilgan" boʻlsada, amalda butun Ittifoqda boʻlgani kabi, bu yerda ham jurnalistlar faoliyati partiyaviy nazoratning qattiq iskanjasiga olindi. Matbuotning butun faoliyati kommunistik partiya mafkurasiga majburan xizmat qildirildi.
Oʻz milliy mustaqilligiga erishgan, demokratik va huquqiy davlat, adolatli fuqarolar jamiyatini barpo etish yoʻlida borayotgan Oʻzbekistonda Matbuot erkinligi masalasi jamiyat taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib, takomillashib bormoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67moddasida "Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Senzuraga yoʻl qoʻyilmaydi", deb yozib qoʻyilgan. Matbuot erkinligining bu ijtimoiysiyosiy va huquqiy asosi yana bir hujjat — Oliy Majlis tomonidan 1997-yil 26 dek.da qabul qilingan "Ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisida"gi qonunda aniq va batafsil aks etgan.
Blog (inglizcha blog, veb jurnalidan - onlayn voqealar jurnali, onlayn kundalik, onlayn kundalik) - asosiy mazmuni matn, tasvir yoki multimediyani o'z ichiga olgan foydalanuvchi tomonidan muntazam ravishda qo'shiladigan yozuvlar bo'lgan veb-sayt. Bloglar tashrif buyuruvchilar tomonidan sharhlarni (sharhlarni) nashr etish imkoniyati bilan tavsiflanadi; u bloglarni elektron pochta, yangiliklar guruhlari va suhbat xonalariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo'lgan tarmoqli aloqa vositasiga aylantiradi. Blog yuritadigan odamlar bloggerlar deb ataladi. Internetdagi barcha bloglar to'plami blogosfera deb ataladi.
Tim Berners-Lining sahifasi 1992 yildan buyon yangiliklar chop etgan birinchi blog hisoblanadi. Bloglar 1996 yildan beri keng tarqaldi. 1999 yil avgust oyida San-Frantsiskoda joylashgan Pyra Labs kompyuter kompaniyasi Blogger.com ni ishga tushirdi, birinchi bepul blog xizmati.
Hozirgi vaqtda bloglarning xususiyati nafaqat postlar tuzilishida, balki yangi yozuvlarni qo'shish qulayligida hamdir. Foydalanuvchi shunchaki veb-serverga kiradi, foydalanuvchi autentifikatsiya jarayonidan o'tadi va keyin o'z to'plamiga yangi yozuv qo'shadi. Server ma'lumotni xabarlar ketma-ketligi sifatida taqdim etadi va eng so'nggi xabarlarni eng yuqori qismida joylashtiradi. To'plamning tuzilishi kundalik yoki jurnalning odatiy ketma-ket tuzilishiga o'xshaydi.
Vine - bu juda yangi, ammo allaqachon mashhur qisqa video formati. Videolar ko'ngilochar, reklama yoki ta'lim xarakteriga ega va bir daqiqadan ortiq davom etmaydi. Odamlar qisqa videolarda pul ishlashni o'rgandilar. Bunday tarkibni yaratish uchun maxsus dastur qo'llaniladi.
Vines videolar bo'lib, ularning asosiy xususiyati ularning qisqa uzunligi. Odatda ularning davomiyligi 6-60 soniya orasida o'zgarib turadi.
Videolarning aksariyati kundalik mavzularga bag'ishlangan bo'lib, kulgili tarzda suratga olingan. Bu tasodifiy suratga olingan kulgili vaziyatlar yoki maxsus o'ynalgan sahnalar bo'lishi mumkin.
Qisqa qiziqarli videolar har doim ham hazilga asoslanmaydi. Vayner - uzumlarni yaratuvchi, motivatsion, reklama, ta'lim va boshqa videolarni suratga olishi mumkin bo'lgan shaxs.
Video formatining vazifasi eng qisqa vaqt ichida fikrni etkazish va tomoshabinni qiziqtirishdir. Mashhurlik, ular turli yoshdagi va ijtimoiy guruhlarni qiziqtirganligi bilan izohlanadi. Bu hamma uchun tushunarli va qiziqarli bo'lgan qiziqarli kontent.
Qo'shma Shtatlar tasvirlangan janrning vatani hisoblanadi. U yerdan dunyoning barcha mamlakatlariga, shu jumladan Rossiyaga tarqaldi.
Vaynlar 2012 yilda Amerikaning Twitter kompaniyasi tomonidan ularni yaratish uchun dastur sotib olinganidan keyin mashhurlikka erishdi. 2013 yilda dastur eng ko'p yuklab olingan TOP-ga kirdi. Uning foydalanuvchilari butun dunyo bo'ylab 40 000 000 kishi.
Weiner kim
Vainer - bu video formatida ishlaydigan shaxs. Vainer bo'lish uchun telefoningizda qisqa videolar yaratish uchun dastur bo'lishi va qiziqarli hikoyalar yaratishni o'rganish kifoya.
Vain yasashni sevimli mashg'ulot yoki pul topish usuli sifatida ko'rish mumkin. Ikkinchi holda, videolar doimiy ravishda joylashtiriladi, shu bilan birga syujet puxta o'ylangan. Videolarda ko'pincha reklama elementlari mavjud.