Boshqaruv psixologiyasida rahbarlik va

2. Boshqaruv psixologiyasida motivlashtirish va ehtiyoj. 

Aytaylik, gavdasi  yirik,  devqomat  kishining  ehtiyoji  bilan  jussasi  kichik  kishining  ehtiyoji bir  emas.  Eng  muhimi  xilmaxil  ehtiyojni  qondirish  uchun  xilma-xil  faoliyat  va uni muvofiqlashtiruvchi boshqaruv talab qilinadi.  

Ta’lim  sohasidagi  aksariyat  olimlar  maqsadli  motivatsiyaga  faqat  toʻgʻri 
yoʻnaltiruvchi  kuch  deb  emas,  balki  motivatsiya  qudratini  oʻlchovchi  koʻrsatkich 
sifatida ham qarashadi (Entwistle va Ramsden, 1983). Maqsadli motivatsiyaga ega talaba  maqsadsiz  motivatsiyasiga  ega  talabadan  tubdan  farqlanadi.  Ushbu tushunchalar ilgari oʻrganilgan yondashuvlar bilan oʻzaro bogʻliq boʻlib,

 ichki va tashqi  motivatsiya  turkumidagi  talabalar  maqsadli  motivatsiyada  yuqori  yoki  past natijani qayd etishlari ehtimoldan holi emas. 

Shuni ta’kidlab oʻtish joizki, talaba axloqiy va ruhiy taraqqiyot borasida ichki 
motivatsiyani  shakllantirsada,  akademik  yoʻnalish  hisoblanmish  insho  yozish borasida toʻliq ishonch va kutilgan natijani namoyon eta olmasligi mumkin. Demak, talabalarda  yuqori  darajadagi  maqsadli  motivatsiyani  

ragʻbatlantirish  va  qoʻllab quvvatlashda muvofiq baholash tizimini yoʻlga qoʻyish muhim ahamiyat kasb etib, ularning ilm olish harakatlarida ijobiy samarani berishda katta rol oʻynaydi.

 
   
Ko`rinib  turibdiki  motivatsiya  jarayoni  qandaydir  (bilib  yoki  bilmay  orzu 
qilinayotgan)  ehtiyojga  bo`lgan  yetishmovchilikdan  yoki  qoniqishning 

 yetarli, yohud  umuman  yo`qligidan  boshlanadi.  So`ngra  shu  qoniqishga  erishish  uchun maqsad  sari  harakat  qilinadi.  Ehtiyojning  qondirilish  darajasi  kishini  kelajak  sari intilishini belgilab beradi. Agar u muayyan narsadan qoniqish hosil qilsa, u holda keyingi motiv uni boshqa yuqoriroq ehtiyojga rag`batlantiradi.  

 
Jahon  amaliyotida  motivatsiya  vositasida  unumli  mehnatga  undovchi  turli 
nazariyalari mavjud. Bular jumlasiga: 
 
“x” va «y” nazariyasi; 
  kutish nazariyasi; 
  boisiy (giglenik) tozalanish nazariyasi; 
  adolatlilik (haqqoniylik) nazariyasi;

ehtiyojlar ustunligi nazariyasi; 

Ehtiyojlar  ustunligi  nazariyasi  negizida  kishilar  ehtiyojlari  va  qiziqishlari 
orqali ularning mehnatlarini motivlashtirish g`oyasi yotadi. 1,2 va 4

 yondashuvlarrahbar  bilan  xodimlar  o`rtasidan  qarshi  harakatga  olib  keladi.  Natijada  rahbar  va jamoa,  rahbar  va  ayrim  xodimlar  ehtiyojlari  o`rtasida  nomuvofiqlikning  paydo bo`lishiga  sabab  bo`ladi.  Shu  sababli  rahbar  motivlashtirishni  faqat  ehtiyoj  va qiziqishlar yordamida amalga oshirishi lozim. 

 
Ehtiyojlar  ustunligi  nazariyasi  ham  rahbarlardan  boshqarishni  faqat  ehtiyoj 
va qiziqishlar vositasida, ya’ni 3yondashuv orqali amalga oshirishni talab 

qiladi. 
Chunki  boshqa  yondashuvlarga  qarshi  harakat  bo`lib,  xodimlar  va  jamoa  bilan rahbariyat o`rtasida ixtiloflarga olib kelishi mumkin. 

                                                 
 
 
Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda,  boshqaruvda  motivlashtirish 
modellari  va  strategiyalari  haqida  to`xtalib  o`tsak.    Motivlashtirish  nazariyasiga 
asoslanib  uning  turli  modellari  ishlab  chiqilgan  va  amaliyotda  qo`llanib 
kelinmoqda. Ularning asosiylari quyidagilardir: 

 
 
 

Bu yerda kishilar uchun moliyaviy dastak mukofot va jazo qo`llaniladi. Bu 
“shirin kulcha” va “qamchi” taktikasidir. Ba’zi hollarda bunday yondashish to`g`ri 
bo`lishi mumkin, ammo uning samarasi juda qisqa bo`ladi. Boshqa hollarda esa, u kishilar o`rtasidagi munosabatga putur yetkazishi mumkin. Bu modelning 

muallifi amerikalik psixolog Emirson Mayo bo`lib, uning negizida quyidagi g`oya yotadi. 

Bu - ichki omillar:
 shuhrat topish, ijroni yaxshilash va ijtimoiy ehtiyojlarni 
qondirish  ishdan  qoniqishga  olib  keladi.  Ishdan  qoniqish  esa  mehnat 
unumdorligini  oshiradi.  Bunday  yondashuv  eng  muhim  tashqi  omilni,  ya’ni  ish haqini inobatga olmaydi. Go`yoki “mamnun, ya’ni  - ehtiyoji qondirilgan kishi bu unumli,  samarali  ishlaydigan  kishi”  emish.  Bunday  o`ylash  albatta,  noto`g`ri  va soddalikdir.  O`zo`zini  mukammallashtirish  Maslou  va  Xouberg  yondashuvlarga asoslangan  bo`lib,  uzoq  muddatli  motivatsiyani  ta’minlovchi  omillar  sifatida nafaqat ichki omillar, shuningdek tashqi omillar ham muhim deb qaraladi.  Ta’lim  sohasidagi  ayrim  ekspertlarning  fikriga  

qaraganda  individual  yoki guruhlarda  amalga  oshiruvchi  oʻqituvchilarning  motivatsiyaga  ta’sirini pessimistiktarzda baholaydilar.  Biggsning  (1993) ta’kidlashicha  universitet ta’limi 

tizimning  ma’lum  bir  qismi  hisoblanadi  va  bu  tizim  oʻzgaruvchanlikka  qarshi xususiyatga  ega  boʻlib,  balans  holatini  qanoatlantirishga  moyil  emas.  Bu  shuni anglatadiki,  talabalarning  oʻqishga  yondashuvi  hamda  motivatsiyasi  oliy  ta’lim tizimi  jihati  bilan  belgilanib  beriladi  (Duff,  2004).  Talabalarning  ilm  olishga qiziqishlarini  fanlarni  takomillashtirish  bilan  birgalikda  amalga  oshirilishi samaraliroq  natijalarni  ta’minlab  beradi.  Boshqa  jihatdagi  yondashuvlar oʻzgarishga  qarshi  sifatida  baholanadi.  Bu  holat,  talabalarga  ta’lim  berish jarayonida  turli  xil  yondashuvlarni  qoʻllashga  ham  taxdid  soladi.    Norton  va Crowley (1995)tomonidan qoʻllanilgan mashgʻulot dasturiga binoan talabalarning oʻrganish jihatlariga ahamiyatsiz ta’sirni ifodaladi. Purdie va Hattielarning (1995) mashgʻulot  dasturlari  esa  boshlangʻich  pogʻonada  yaxshi  natijani  qayd  etgan boʻlsada,  dastur  yakuniga  kelib  talabalarning  qiziqishlarini  eski  holatga  qaytarib qoʻydi.  Salfor  Universitetida  oʻtkazilgan  tadqiqotlar  natijasi  ijobiyroq  samara berganligini  Cassidy  va  Eachus  (2000)  oʻz  ishlarida  qayd  etib  oʻtganlar.  Mazkur tadqiqot  davomida  koʻproq  seminarlardan  foydalanilgan  boʻlib,  oʻzlashtirilgan oqilona  yoki ratsional model 
insoniy munosabatlarni motivlashtirish modeli kompleks motivlashtirish

 modeli bilim  topshiriqlar  orqali  tekshirilib,  baholar  asosan  tyutorlar  tomonidan  berilgan. Shuningdek,  ta’lim  jarayonida  talabalar  hamda  tyutorlar  aloqasining 

chambarchasligi ta’minlanib, mustaqil ta’limga koʻproq e’tibor 
berilgan.Talabalarning tadqiqot metodlari samarasi va fanlar boʻyicha olinayotgan muntazam  ravishda  qayd  etib  borilgan.  Izlanishlar  natijasiga  koʻra, 
tadqiqot  metodlarini  oʻrgangan  talabalar  ilm  olishda  yuqoriroq  natijalarni  aks ettirganlar.