Boshqaruv psixologiyasi

Qaror qabul qilish – psixologik jarayon sifatida 
Qaror qabul qilish jarayonining psixologik jihatini bilish mavjud 
bosqichlarni yanada samarali amalga oshirish imkonini beradi. Gap shundaki, 
to„g„ri qaror qabul qilish va uni samarali ravishda joriy etish uchun rahbar 
psixologik jihatdan ham ma‟lum amallarga rioya qilishi kerak. Bu tadbirning 
asosiy mazmuni shundan iboratki, rahbar muammoli vaziyat haqida ma‟lumot 
yig„ar ekan, muammo haqida birlamchi tasavvur - informatsion model yarata 
boshlaydi. Bu modelning haqiqatga va mavjud vaziyatga qanchalik mosligi 
olinayotgan ma‟lumotning to„la-to„kisligi, har tomonlamaligiga bog„liq.
Afsuski, tashqi muhitdagi ko„pgina omillar ta‟sirida rahbar vaziyat 
yuzasidan ob‟yektiv bo„lmagan ma‟lumotlar oladi va o„z idroki jarayonida ma‟lum 
sub‟yektivliklarga yo„l qo„yadi. Ayniqsa, bunday tavofutga rahbarning jinsi, yoshi 
yoki atrofidagi odamlarning ta‟siri kuchli bo„ladi. Shakllanayotgan informatsion 
model iloji boricha ob‟yektiv bo„lishi uchun rahbar vaziyat haqida har tomonlama 
ma‟lumot yig„ishi, tashqi olamni to„la-to„kis aks ettirishni cheklovchi idrok 
stereotip va ustanovkalardan chetlanishi lozim. Informatsion model tahlil etilishi 
va qo„shimcha ma‟lumotlar bilan boyitish natijasida rahbar ongida kontseptual 
model, ya‟ni vaziyat haqidagi uzil-kesil qarash shakllanadi. Kontseptual model o„z 
ichiga informatsion modeldan shakllangan fikr va hissiyotlarni, shuningdek 
48
Махмудов И.И. Бошқарув психологияси: Ўқув қўлланма / Масъул муҳаррир: А.Холбеков. – Т.: 
ДЖҚА “Раҳбар” маркази; “YUNAKS-PRINT” МЧЖ, 2006. – 230 б. 

---

129 
rahbarning o„tmish shaxsiy tajribasi, bilimlarini qamrab oladi. Rahbar mavjud 
vaziyatning mohiyatini tushungan paytda kontseptual model shakllandi deyish 
mumkin. Eng ajablanarlisi shuki, kontseptual model haqiqiy vaziyatga doimo ham 
mos kelavermaydi. Bu mos kelmaslik darajasi har bir shaxsda turlichadir. 
Kimdadir bu farq katta bo„lsa, kimdadir juda kichik. Kontseptual model va 
ob‟yektiv vaziyat o„rtasidagi farq qanchalik kichik bo„lsa, to„g„ri qaror qabul 
qilishga shunchalik zamin yaratiladi.
Shaxs o„zining individual psixologik xususiyatlariga ko„ra olayotgan 
ma‟lumotning ba‟zisiga e‟tibor bermasligi, yoki ayrimlarini bo„rttirib aks ettirishi 
mumkin. Shuning uchun ham rahbar vaziyat haqidagi o„z tasavvurining qanchalik 
ob‟yektivligi, haqqoniyligi haqida kayg„urishi lozim. Aynan shu boradagi 
psixologik tavsiya quyidagicha – informatsion model va kontseptual modellardagi 
tarkibiy qismlar orasida iloji boricha muvofiqlik ko„proq bo„lgani ma‟qul, ya‟ni 
kontseptual model yaratilishi mobaynida qo„llanilayotgan birliklar iloji boricha 
informatsion modelda ham ko„p uchrashi kerak. Masalan, vaziyat ishtirokchilari, 
muammodagi asosiy masala, yechim vositalari kabilar ikkala modelda uchrashi 
mumkin bo„lgan birliklar hisoblanadi. Qaror qabul qilishning uch tarkibiy qismi – 
muammo yuzaga kelgan ob‟yektiv borliq, informatsion va kontseptual model 
uchburchak shaklida iloji boricha bir-biriga uyg„unlashgan bo„lishi hamda 
uchburchakning, aytaylik, bir burchagi ikkitasidan yuqorida yoki pastda 
joylashmasligi kerak.
Bu taqqoslashda birlamchi manba sifatida muammoli vaziyat, ya‟ni borliq 
qabul qilinadi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilishga oid ko„pgina tadqiqotlarda yechilishi 
lozim bo„lgan muammoning aniqlik darajasiga katta e‟tibor beriladi. Shu ma‟noda 
aniqlik va noaniqlik vaziyatlarida qabul qilinuvchi qarorlar haqida aytib o„tish 
lozim. Bunday vaziyatlardagi qaror qabul qilish tezligi va mazmuni ham bir-
biridan farq qiladi.
Aniqlik vaziyatida qaror qabul qilish avvalgi tajribaga asoslanishni taqozo 
etadi. Mazkur sharoitda inson tajribasi hamda bilimlari, vaziyatni hal etish manbai 

---

130 
bo„lib hisoblanadi va tabiiyki, qaror qabul qilish holatida ishonch va tezkorlik 
hukm suradi.
Noaniqlik vaziyatida esa rahbardan vaziyatga ijodiy yondoshish talab etiladi. 
Ma‟lum miqdorda o„z intuitsiyasiga asoslanish izlanuvchan shaxs uchun yangi 
imkoniyatlar tug„diradi. Biroq, bunday holda chiqariladigan hukm o„zida ma‟lum 
xavf-xatarni ham mujassamlashtirganligi sababli, qaror qabul qilinganda xatoga 
yo„l qo„yish ehtimoli oshadi. Demak, rahbar har qanday muammoli vaziyatga 
to„qnash kelar ekan, uning aniqlik va noaniqlik darajalarini aniqlab olishi lozim.
Keyingi qadam sifatida rahbar, masala dolzarbligidan kelib chiqib, unga 
oydinlik kiritishi, vaziyatdagi noaniq tomonlarini yoritgan holda aniqlik doirasini 
kengaytirishi lozim. Yechimda mujassamlanadigan ijodiy ulushlarning asosiy 
qismi masalani oydinlashtirish bosqichida saraflangani ma‟qul, deb hisoblanadi. 
Asosiy qiyinchilik qabul qilingan qarorni amalga oshirish bosqichida 
uchrashi mumkin. Yuqorida aytganimizdek, qaror ijrosiga oid vazifalarning aniq 
taqsimlanishi va ijro vaqtini ko„rsatish nazorat samarasini ta‟minlaydi. Lekin qaror 
yuzasidan norozi bo„lgan xodim va ayrim o„rta bo„g„in rahbari ham ijro bosqichida 
sust harakat etishi mumkin. Bunga sabab bir nechta: birinchidan, ular qaror qabul 
qilishda qatnashmagan yoki ushbu qarordan norozi bo„lgan; ikkinchidan, qarorning 
hayotga tatbiq etish muvaffaqiyat keltirishiga ishonch yo„q; uchinchi sabab, 
xodimning sustkashligi yoki uquvsizligi bo„lishi mumkin. O„ylashimizcha, birinchi 
va ikkinchi sabab ijtimoiy-psixologik yechimga ega bo„lib, agar guruhning ahillik 
darajasi yuqori bo„lsa, qaror ijrosida xodimlar iloji boricha jadal qatnashadilar. 
Uchinchi sababning bartaraf etilishi esa qarorga oid vazifalar taqsimlanishi paytida 
hisobga olinishi lozim.
Qaror ijrosidagi tomonlar hamkorligi uni qabul qilish bosqichida 
ta‟minlanadi. Qaror qabul qilinishi chog„ida o„zgalar qarshiligini yengish, iloji 
boricha tomonlar uchun “beshikast” o„tishi lozim. Oqibatda maqbul deb, topilgan 
qaror iloji boricha konsensus (kelishuv) asosida qabul qilinishi kerak. Demak, 
rahbar oldida tomonlarni yarashtirish va ziddiyatlarni yumshatish, tadbirdan so„ng 
g„ubor qolmasligini ta‟minlash vazifasi turadi. Agar qaror guruhiy tarzda qabul 

---

131 
qilinayotgan bo„lsa, va uning ijrosi jamoa a‟zolari ishtiroki orqali ta‟minlansa, har 
bir xodim va rahbar quyidagini yodda tutishi maslahat beriladi: “Bugun boshqa 
xodim taklif etgan qaror bajarilayapti. Bu jarayonga mening munosabatim va 
ishtirokim, ertaga men taklif etgan qarorga nisbatan munosabat va boshqalarning 
qanday ishtirok etishini belgilaydi”.
49