Boshqaruv psixologiyasi

 Shaxsning ijtimoiy-psixologik strukturasi 
Ustanovka 
– bu ibora psixologiyada inson xatti-harakatining anglanmagan 
programmasi sifatida tushuniladi. Inson doimiy bajaradigan xatti-harakat dastavval 

---

111 
anglanilgan holda amalga oshadi va u takrorlangani sari beixtiyor, avtomatlashgan 
holatga o„tib boradi. Aynan shunday anglanilmagan harakat rejasi ustanovka deb 
ataladi. Xodimdagi maqbul harakatlar muntazam takrorlanishi natijasida unda 
maqsadga muvofiq faoliyat ustanovkasi shakllanadi. Binobarin, xodimning doimiy 
faoliyati va xulqini kuzatgan holda unda qay mazmundagi ustanovkalar ustuvor 
ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. 
Piramida shaklida tasvirlangan shaxs tizimining asosiy psixologik mazmuni 
shundan iboratki, inson hayotining mazmuni bo„lmish missiyasi va e‟tiqodi, pastki 
qatlamda turuvchi qadriyat va ustanovkalar asosida shakllanadi. Qadriyat esa, o„z 
navbatida, inson qadrlovchi oriyentir sifatida ustanovkalarning rivojlanish 
natijasidir. Qatlamlar o„rtasidagi bunday bog„liqlik inson faoliyatiga ma‟lum 
ma‟no kiritadi va hatto inson ichki dunyosini bir butun, yaxlit tarzda tushunish 
imkonini beradi. Gap shundaki, komil insonning hayotidagi hamma qatlamlar bir-
biri bilan uyg„unlashgan holda namoyon bo„ladi. Demak, uning qilayotgan ishlari 
qadriyatlariga mos keladi, e‟tiqodiga va hayotidagi asosiy maqsadi bo„lmish 
missiyasiga qarshi chiqmaydi.
Rahbar o„z xodimini sinchkovlik bilan kuzatishi orqali, uning shaxsidagi 
qatlamlar o„rtasida uyg„unlik yoki ziddiyatni ilg„ashi mumkin. Rahbarning bunday 
nazarga ega bo„lishini yana bir sharti - xodim ruhiyatidagi qatlamlar ziddiyatiga 
tashkilot miqyosida shakllangan muhit ham sabab bo„ladi. Demak, tashkilotda 
shakllangan normalar nosog„lom bo„lsa, xodim nosamimiy harakatlarga yo„l 
qo„yadi va u o„z e‟tiqodi va qadriyatlariga zid chiqishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan shaxs strukturasiga asoslangan holda zamonaviy 
rahbarni tavsiflar ekanmiz, unga xos bo„lgan ijtimoiy-siyosiy jihatlar haqida ham 
gapirib o„tish lozim bo„ladi. Aynan shu jihatlar insonning missiya va e‟tiqod 
qatlamlarida mujassamlashgan holda samarali rahbarning negizini tashkil etadi. 
Rahbar e‟tiqodining, yetakchi qadriyatining jamiyatdagi dolzarb ijtimoiy-siyosiy 
vazifalar bilan uyg„unlashganligi, uning faoliyati samarasini belgilaydi. Shuning 
uchun boshqaruv lavozimiga kadrlarni qo„yish hamda rahbar kadrlarni baholash 
jarayonida e‟tiqod sohalarini birlamchi deb qabul qilinsa va bu mezonga asosiy 

---

112 
e‟tibor qaratilsa, o„rinli bo„lardi. Demak, davr talabi bilan, rahbarning siyosiy 
boshqaruvga qobiliyati dolzarb masalaga aylanadi. Albatta, bunday qobiliyat 
rahbarning ma‟muriy-xo„jalik majburiyatidan bir oz chetlanish deb o„ylanishi 
mumkin. Lekin, mamlakatimizning hozirgi rivojlanish bosqichi, xo„jaligimizning 
umumjahon iqtisodiyoti bilan integrasiyasi, investisiyalar sohasidagi hamkorlik 
masalasi zamonaviy rahbarni xo„jalik muammolari doirasida cheklanib qolmay, 
balki atrofdagi voqealarni kengroq idrok etishini talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, 
zamonaviy rahbar nafaqat tashkilotni iqtisodiy cho„qqiga yetaklovchi shaxs, balki, 
targ„ib etilayotgan davlat siyosatini mehnat jamoasi ongiga yetkazuvchi faol 
hamdir. Yuqoridagi matndan quyidagi fikrlar kelib chiqadi: rahbarlarni tayyorlash 
va malakasini oshirish mobaynida iloji boricha shaxsning o„z-o„zini anglashi, o„z 
e‟tiqodi va qadriyatlarini hayoti davomida aniq ifodalash choralari haqida bilim va 
ko„nikmalar shakllantirish lozim. Axir, aynan, ichki poklik, samimiylik va inson 
tabiatining yaxlitligi o„zgaga ta‟sir etishdagi asosiy kuch sifatida maydonga 
chiqadi. Rahbarni tayyorlash, uning malakasini oshirish bilan bog„liq har qanday 
tadbir oxir-oqibatda rahbar shaxsi, uning boshqaruv mahoratini takomillashtirish, 
o„zgalarga ta‟sir etish ko„lamini kuchaytirish maqsadini qo„yadi.
41