Boshqaruv hisobi

Mahsulot tannarxining o‘zgarishi

(shartli doimiy va shartli o‘zgaruvchan xarajatlar)

1. 
   Biznes-reja
   

T/r	Ko‘rsatkichlar	o‘lchov birligi	Miqdori
1	Ishlab chiqarish quvvati	Dona	150
2	Mahsulot tannarxi	Ming so‘m	15
3	Mahsulotning bozor (shartnoma) bahosi	Ming so‘m	20
4	Rentabellik darajasi	Foiz	25

2. 
   Mahsulot tannarxining o‘zgarishi va uni boshqarish
   

(ming p.b.da)

Xarajat turlari		1 dona	150 dona (100 % quvvatda)	75 dona (50 % quvvatda)	50 dona (33 % quvvatda)
Shartli o‘zgaruvchan	Material xarajatlar	5	750	375	250
	Mehnat haqi	2	300	150	100
	Umumishlab chiqarish xarajatlari	2	300	150	100
Shartli doimiy	Amortizatsiya (ijara xarajatlari)	2	300	300	300
	Umumishlab chiqarish xarajatlari	1	150	150	150
	Kommunal xizmat xarajatlari	2	300	300	300
	Boshqa xarajatlar	1	150	150	150
Jami		15	2250	1575	1350
1 donasiniki		15	15	21	27

2. 
   jadval
   

Mahsulot tannarxini hisoblash (kalkulyatsiya qilish)

Palov-osh menyu: 16-1/65
1.

T/r	Mahsulot turlari	O‘lchov birligi	Hajmi	Bahosi (ming p.b.da)	Summasi (ming p.b.da)
1	Go‘sht	Kg	10	6.0	60.0
2	Guruch	Kg	15	3.0	45.0
3	Yog‘	Kg	5	3.0	15.0
4	Sabzi	Kg	15	0.4	6.0
5	Piyoz	Kg	4	1.0	4.0
6	Tuz va ziravorlar	Jami masalliqning 5 foizi miqdorida			6.5
Jami:						136.5

2. a) Bir portsiya oshning tannarxi:
136 500 p.b.da / 100 porsiya = 1365 p.b.da

b) korxonaning kategoriyasiga qarab (misol uchun korxona 30 foizgacha ustama qo‘yish huquqiga ega, deb faraz qilaylik), ustama miqdori:

(1365 х 100) / 30 = 409 p.b.da

v) Bir porsiya oshning sotish bahosi:

(1365 + 409) = 1774 p.b.da

O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR

DOIMIY XARAJATLAR

X
a r a j a t l a r

Ishlab chiqarish hajmi



a
^X Mahsulot birligida r

(so‘mda)
X

^a (so‘mda)
r a j a t l a r

Ishlab chiqarish hajmi

^X Mahsulot birligida a

a ^r
j ^a
a ^j
t ^a
l ^t
a ^l
r ^a
r

Ishlab chiqarish hajmi Ishlab chiqarish hajmi

4. §. Xarajatlarni hisobga olish, taqsimlash tartibi va usullari

Tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli.
Xo‘jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) birligining tannarxini aniqlashda quyidagi to‘rtta usuldan biridan foydalaniladi:

• 
  oddiy usul;
  
• 
  buyurtmali usul;
  
• 
  jarayonli usul;
  
• 
  normativ usul.
  

Ba’zi bir mamlakatlarda bu usullardan tashqari yana boshqa, xususan o‘rtacha tannarx, koeffitsiyentlar usulidan ham foydalaniladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish uchun eng samarali ishlatilishi mumkin bo‘lgan usullar – bu tannarxni hisoblashning buyurtmali va jarayonli usullaridir.
Xarajatlarni hisobga olishning va mahsulot tannarxini hisoblashning buyurtmali usuli – faqat bir mahsulot turini ishlab chiqaruvchi, shuningdek maxsus buyurtma asosida ishlovchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan foydalaniladigan usuldir. Bu usulda barcha xarajatlar alohida bo‘linmalar yoki hisobot davri uchun emas, har bir buyurtma bo‘yicha yig‘iladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektda tugallanmagan ishlab chiqarish hisob-kitob schyoti yuritiladi, bu boradagi analitik ma’lumot buyurtmalar kartochkasida olib boriladi. Aynan shu kartochkalarda ma’lum buyurtmani bajarish uchun barcha bo‘linmalar bo‘yicha xarajatlar yig‘iladi.
Oddiyroq qilib ifoda qilinadigan bo‘lsa, kichik xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining (ish, xizmat) aynan mana shu buyurtmali usul orqali tannarxini hisoblash barcha tomonlama samarali, juda aniq va qulaydir. Chunki:

• 
  ortiqcha hisob-kitoblarni talab qiladigan “tugallanmagan ishlab chiqarish” qoldig‘i bo‘lmaydi;
  
• 
  odatda buyurtmalar qisqa va aniq muddatlarga qabul qilinadi;
  
• 
  buyurtma vaqti, miqdori, mahsulot bahosi aniq kelishib olingan bo‘ladi.
  
• 
  to‘g‘ri xarajatlar mehnat va moddiy xarajatlar kabi aniq mahsulot yoki xizmat turiga to‘g‘ridan to‘g‘ri olib borilishi mumkin;
  

Xarajatlarni hisobga olish va tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurmali usuli

Aynan shu buyurtmalar kartochkasida xarajatlar tegishli-mas’ul bo‘limlar bo‘yicha yig‘ilib boradi

• 
  umumishlab chiqarish xarajatlari mahsulot turiga qarab faqatgina maxsus uslublar yordamida taqsimlanishi mumkin. Ya’ni, aynan ana shu buyurtma hajmiga to‘g‘ri keladigan qo‘shimcha xarajatlarni (ma’muriy- boshqaruv apparati xarajatlari va barcha umumishlab chiqarish xarajatlari) hisoblash uchun tegishli hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin. Ularni hisobdan chiqarishda har bir bo‘linma yoki faoliyat yuritayotgan obyekt uchun odatda bir yilga o‘rnatilgan umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlashning normativ koeffitsiyentlaridan foydalaniladi.
  

Bu koeffitsiyent uch bosqichda hisoblanadi:

1. 
   Umumishlab chiqarish xarajatlarining yillik byudjeti, ya’ni rejasini tuzish. Kutilayotgan umumishlab chiqarish xarajatlari hajmini hisoblash xarajatlar dinamikasi va rejadagi ishlab chiqarish hajmi asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonni kelgusi hisobot davriga har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi uchun alohida bajarish lozim. Aynan mana shu bosqichda amalga oshirilgan hisob-kitoblar kelgusida samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos bo‘ladi.
   
2. 
   Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash bazasini tanlash. Buning uchun ishlab chiqarish faoliyatini o‘lchovchi ma’lum ko‘rsatkichdan foydalanilib, umumishlab chiqarish xarajatlari va tayyor mahsulot hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlanadi. Masalan, bajarilgan ishlarning odam-soat ko‘rsatkichidagi soni, ishlab chiqarish ishchilari uchun hisoblangan ish haqi summasi, mashina-soatlar soni. Tanlangan baza umumishlab chiqarish xarajatlarini mahsulot ishlab chiqarish hajmi bilan chambarchas bog‘lashi lozim. Yuqorida qayd qilingan uchta ko‘rsatkichdan u yoki bu holatda samarali foydalanish, ya’ni ularni to‘g‘ri qo‘llash juda muhimdir.
   
3. 
   Kelgusi davr uchun kutilayotgan umumishlab chiqarish xarajatlari hajmini taqsimlashning tanlangan bazasi ko‘rsatkichida (soatlar, pul birligida) ifodalangan kutilayotgan ishlab chiqarish hajmiga bo‘lish. Bu jarayonning natijasida umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsiyenti olinadi.
   

Shundan so‘ng, umumishlab chiqarish xarajatlari bu koeffitsiyentni qo‘llagan holda, ya’ni normativ koeffitsiyentni taqsimlash bazasi ko‘rsatkichining amaldagi holatiga ko‘paytirish orqali, har bir mahsulot turiga olib boriladi. Bu summa moddiy xarajatlarga va ishlab chiqarish ishchilari uchun hisoblangan ish haqi xarajatlariga qo‘shiladi. Natijada
shu tariqa hisoblanishlar asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi kelib chiqadi.

Koeffitsiyentlarni hisoblash uch bosqichda amalga oshiriladi

1-bosqich


Umumishlab chiqarish xarajatlari rejasining yillik byudjeti tuziladi




Xarajatlarning umumiy summasi (miqdori) nazarda tutilayotgan ishlab chiqarish hajmiga qarab aniqlanadi




2-bosqich


Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash asosi (bazasi) aniqlanadi




Bunda quyidagi bazalardan foydalanish mumkin:

• 
  ishchilarning ish haqiga nisbatan
  
• 
  sarflangan “kishi-soat” miqdoriga nisbatan
  

-“mashina-soat” miqdoriga nisbatan

• 
  va sh.o‘
  

3-bosqich


Rejalashtirilayotgan davr uchun aniqlangan umumishlab chiqarish xarajatlari summasi, rejalashtirilgan ishlab chiqarish
hajmiga bo‘linadi




Natijada, pul birligida, soatda va boshqa istalgan ko‘rsatkichda aniqlanishi mumkin bo‘lgan umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsiyenti vujudga keladi

Ana shu ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini hisoblashda xarajatlarning faqatgina ikkita elementini to‘g‘ridan to‘g‘ri (to‘g‘ri moddiy va to‘g‘ri mehnat xarajatlari) ishlab chiqarish tannarxiga olib borish mumkin, ya’ni ortiqcha hisob-kitoblarni amalga oshirib yurmasdan. Umumishlab chiqarish xarajatlari esa normativ koeffitsiyent asosida hisobdan chiqariladi. Aynan mana shu tartibda ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash buxgalteriya hisobining barcha schyotlari bo‘yicha mahsulot harakatini ifoda etadi.

1.