Boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

MARKAZLASHTIRILGAN VA MARKAZLASHMAGAN TIZIMLAR
Ma’lumotlarni uzatish uchun monokanaldan (monochannel - bir vaqtning o‘zida 
bir nechta abonentlar ishlatadigan aloqa kanali, masalan, shinali va ilmoqli topologiyali 
tarmoqlarda) foydalanadigan local hisoblash tarmoqlari uchun mijozlarning bu kanalga 
murojat qilish maslasi juda dolzarb hisoblanadi. Murojat qilishning samarali bo‘lishi 
uchun maxsus mexanizm – murojat qilish usullari lozim.
Markazlashtirilgan guruh
Monokanalga samarali murajat qilishni tashkil etish uchun chastotali yoki vaqt 
bo‘yicha modulyatsiya bosh tamoyillari ishlatiladi. Oddiy tarmoqlarda vaqt bo‘yicha 
modulyatsiyalash, ya’ni monokanal bo‘yicha uzatilayotgan axborotlarni vaqt bo‘yicha 
ajratish tamoyili eng ko‘p qo‘llaniladi.
  Vaqt bo‘yicha ajratishga asoslangan murojat qilish usullarining bir nechta guruhlari 
mavjuddir:
•  Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan;
•  Determinirlangan va tasodifiy;
Markazlashtirilgan murojat qilish tarmoqni boshqarish markazidan, masalan, 
serverdan boshqariladi.
Markazlashtirilmagan murojat qilish tarmoqning barcha ishchi stansiyalari tomonidan 
bajarishga qabul qilingan bayonnomalar asosida, markaz tomonidan biror bir boshqaruvchi 
ta’sirlarisiz ishlaydi. 
Determinirlangan murojat qilish monokanalning eng to‘liq ishlatilishini ta’minlaydi 
va har bir ishchi stansiyaga aniq bir vaqt ichida monokanalga murojat qilishga kafolat 
beradigan bayonnomalar bilan tasvirlab chiqiladi.
Tasodifiy murojat qilishda stansiyalarning monokanalga murojat qilishi istalgan 
vaqtda bajarilishi mumkin, lekin har bir shunday murojaat qilishda ma’lumotlarni samarali 
uzatishini amalga oshirish imkoniyatiga kafolat yo‘qdir.
Markazlashtirilgan murojaat qilishda har bir mijoz monokanalga quyidagi tartibda 
murojaat qilish huquqiga ega bo‘lishi mumkin:
•  Oldindan tuzilgan jadval bo‘yicha – kanal vaqtini static bo‘lib chiqish;
•  Electron komutator bilan aniqlanadigan vaqt oraliqlari (masalan, har 15 sekundda) 
orqali qat’iy vaqt bo‘yicha komutatsiyalash – kanal vaqtini dinamik determinirlashgan 
bo‘lib chiqish;
•  Tarmoq markazidan ishchi stansiyalarning, murojaat qilishning kerakligini aniqlash 
borasidagi so‘rovini bajarish jarayonidagi amalga oshiriladigan moslashuvchi vaqt bo‘yicha 
kommutatsiyasi bo‘yicha – kanal vaqtini dinamik soxta tasodifiy bo‘lib chiqish;
•  Maxsus paket – marker ko‘rinishidagi vakolatni olganda. 
Birinchi ikki usul kanalning  samarali yuklanishini ta’minlamaydi, negaki murojaat 
qilish mumkin bo‘lganda ba’zi bir mijozlar qiymatlarni uzatishga tayyor bo‘lmasliklari 

---

17
mumkin va kanal ular uchun ajratilgan vaqt oralig‘ida bo‘sh turib qoladi. 
  So‘roqlash usuli boshqarish markazi aniq ifodalangan tarmoqlarda va ba’zida 
ajratilgan abonentlik aloqa kanali tarmoqlarda (masalan, radial topologiyali tarmoqlarda 
markaziy server resurslariga murojaat qilishni ta’minlash uchun) ishlatiladi. 
  Vakolatli uzatush usuli markaz deb ataladigan (ba’zida “estofeta tayoqchasi”) 
paketni ishlatadi. 
  Marker -  aniq bir formatli xizmat paketi bo‘lib, unga tarmoq mijozlari o‘zlarining 
ma’lumot paketlarini joylashtirishlari mumkin. Markerning bir ishchi stansiyasidan 
boshqasiga uzatish ketma-ketligi server (boshqaruvchi stansiya) tomonidan beriladi. 
Uzatish uchun ma’lumotga ega bo‘lgan ishchi stansiya markerning bo‘shligini taxlil qiladi. 
Agar marker bo‘sh bo‘lsa, stansiya unga o‘zining ma’lumotlari paketini (paketlarini) 
joylashtiradi, unda bandlik belgisi o‘rnatiladi va markerni ya’na tarmoq bo‘yicha uzatadi. 
Axborot yuborilgan stansiya (paketda albatta adresli qism bo‘ladi) uni qabul qiladi, bandlik 
belgisini tashlab yuboradi va markerni ya’na uzatib yuboradi.