Boshqaruv elementlari. Reja

Uкир
	Rtb/R1
I			T = R1Cmb
D A PI PD PID	Rтб С1 ОК Uкир Uчиқ С1 Rтб Стб R1 OK Uкир Uчиқ		T = R1Cmb k=Rtb/R1 T=RtbStb k=Rtb/R1 T=RtbStb k=Rb/R1 T=R1S1 k=Rtb/R1 T1=Rtb xStb T2=R1C1	Uчиқ t0 t Uchiq

Integral I – rostlagichning sxemasi OK teskari bog‘lanish zanjiriga kondensator S_tb va chiqish zanjiriga rezistor R₁ ulash natijasida hosil qilinadi (13.1 – jadval ikkinchi qatorining birinchi ustuniga qarang). Buning natijasida rostlagich integrallovchi qurilma xususiyatiga ega bo‘ladi va uning chiqishidagi kuchlanish kirish signalining integrali bilan belgilanadi (13.1 – jadval ikkinchi qatorining 3 ustuni). I – rostlagichning o‘tish jarayoni funksiyasi 13.1 – jadval ikkinchi qatori 5 ustunida keltirilgan ko‘rinishda bo‘ladi.

Differennsial D – rostlagichning sxemasi 13.1 – jadval uchinchi qatorining 1 ustunida keltirilgan. Bu sxemali OK sxemasi koeffisientli kirish signalini differensialash imkonini beradi. Ideal D – rostlagichning o‘tish jarayoni funksiyasi, cheksiz amplitudaga va juda kichik davomiylikka ega bo‘lgan elektr impulsi ko‘rinishda bo‘ladi.

Nodavriy A – rostlagichning sxemasi 13.1 – jadvalning to‘rtinchi qatori ikkinchi ustunida keltirilgan. Bu rostlagichning o‘tish jarayoni funksiyasi chiqish signaliningg vaqt bo‘yicha eksponensial o‘zgarishi ko‘rinishiga ega bo‘ladi.

Shuningdek proporsional – integral (PI), proporsional – diferensial (PD) va proporsional – integral – differnsial (PID) rostlagichlarning sxemalari va tavsiflari 13.1 – jadvalning mos ravishda 5 – 7 qatorlarida keltirilgan. Bu rostlagichlar chiqish signalarini kompleks tarzda o‘zgartirishi sababli ham bu rostlagichli elektr yuritmalar murakkab qonuniyatlar asosida boshqariladi.

Funksional o‘zgartgichlar (FO‘). Bu o‘zgartgichlar kirish signallarini kvadratga oshirish, ildiz ostidan chiqarish, bo‘lish hamda signallarning modullarini ajratish va kirish va chiqish signallari orasidagi nochiziqli bog‘lanishlarni amalga oshirish kabi funksiyalarni bajaradi. Funksional o‘zgartgichlar bir yoki bir necha operasion kuchaytirgichlar negizida yaratilishi mumkin.

Vazifalovchi qurilmalar selsin komandoapparatlar negizida bajariladi. Bu qurilmalar dastakli, pedal va maxovikchali yuritmali ijrolarda bo‘lishi mumkin.

Selsin komandoapparatning ishlashini ko‘rib chiqamiz (13.2a – rasm). Selsinning bir fazali stator chulg‘ami SCh chastotasi 50 Gs bo‘lgan kuchlanishi U_t = 110 V bo‘lgan o‘zgarmas tok tarmog‘iga ulanadi. Rotor chulg‘amining ikki fazasidan olinayotgan o‘zgaruvchan tok kuchlanishi U_chiq boshqarilmaydigan to‘g‘irlagich VD yoki fazasezgir to‘g‘irlagich FST yordamida to‘g‘irlanadi. Birinchi holatda chiqish kuchlanishi U_chiq1 muqim qutbli bo‘lsa, ikkinchi holatda esa U_chiq2 ning qutbining ishorasi stator va rotor kuchlanishlarining o‘zaro faza bo‘yicha siljishlariga bog‘liqdir. Shunday qilib, FST chiqish signali qutbining ishorasi, kirish o‘zgaruvchan tok kuchlanishi fazasiga bog‘liq bo‘lgan to‘g‘irlagichdir.

Selsin rotori burilganida uning chulg‘amlarida hosil bo‘ladigan EYuK va mos ravishda chiqish kuchlanishi U_chiq nol qiymatdan (rotorning boshlang‘ich holati da) va maksimal qiymatigacha (rotorning oxirgi holati da) o‘zgaradi (13.2b – rasm). Komandoapparat chiqish (vazifalovchi) kuchlanishining rotorning burilish burchagiga bog‘liqligining chiziqli bo‘lishi bu burchakni oraliqda o‘zgarishi asosida erishiladi.

EYu larning boshqarish sxemalarida harakatlanuvchi elementi chiziqli (13.2v,g – rasm) va aylanma (13.2d – rasm) harakatlanadigan potensiometrik vazifalovchi qurilmalar ham keng qo‘laniladi. Agar vazifalovchi qurilmalarning harakatlanuvchi elementlarini ijrochi motorlar harakatga keltirsa, u holda bu qurilmalar tezlanishni vazifalovchi qurilma funksiyalarini ham bajarishi mumkin.


а) ~ U_T
CЧ


Р3



Р2

P1 +(–)

ФСТ U_чиқ2

U_чиқ – (+)
VD + +

C U_чиқ1
-

13.2 – rasm. Selsin komandoapparatning sxemasi (a) va chiqish tavsifi hamda potensiometrik vazifalovchi qurilmalarning sxemalari (v, g, d)

Shuningdek, to‘rt OK dan iborat statik tezlanishni vazifalovchi qurilmalar ham qo‘llaniladi. Bu qurilmada pog‘onali kirish signali vaqt bo‘yicha chiziqli o‘zgaradigan chiqish signaliga o‘zgartiriladi. OK lardan biri kirish signalini cheklashni boshqarish rejimida ishlaydi, ikkinchisi esa integrator rejimida ishlaydi va qolgan ikki OK esa invertor rejimida ishlaydi.

13.3 – rasm. Tezlanishni vazifalovchi qurilmaning sxemasi (a) va chiqish kuchlanishi tavsifi (b)

Elektr yuritmalarni boshqarish sxemalarida rezistor va kondensatorlardan iborat passiv elementli tezlanishni vazifalovchi qurilmalar ham qo‘llaniladi (13.3a – rasm). R – C zanjirga pog‘onali kirish signali U_kir berilganida uning chiqish qismidagi signal U_chiq eksponenta bo‘yicha o‘zgaradi (13.3b – rasm). Chiqish kuchlanishi o‘zgarishi tezlanishini uning vaqt doimiyligi T = RC ko‘rsatkichlarini o‘zgartirib boshqarish mumkin.

Elektr yuritmalar koordinatalarining o‘lchov o‘zgartkichlari. Yopiq EYu larning talab etiladigan statik va dinamik tavsiflarini hosil qilish uchun tezlik, holati, tok va kuchlanishlar boshqa boshqariluvchi koordinatalar bo‘yicha teskari bog‘lanishlar qo‘llaniladi va bu bog‘lanishlar mos o‘lchov o‘zgartkichlari yordamida amalga oshiriladi.

Tezlik o‘lchov o‘zgartkichlari. EYu ning tezligi to‘g‘risidagi informatsiyani turli o‘lchov o‘zgartgichlari va motorning o‘zidan ham olish mumkin. O‘zg‘aruvchan va o‘zgarmas tok motorlarining tezligi to‘g‘ridan – to‘g‘ri ularning EYuK lariga bog‘liqdir. Shunday qilib, EYuK qiymatini o‘lchanuvchi o‘zgaruvchan qiymat sifatida qarasak, u holda motorning tezligi haqidagi informatsiyaga ega bo‘lamiz.

Taxogeneratorlar (TG) tezlik o‘lchov o‘zgartgichi sifatida yopiq elektr yuritma tizimlarida keng qo‘llaniladi. Elektr yuritma tizimlarida asosan o‘zgarmas qutbli magnitdan qo‘zg‘aladigan o‘zgarmas tok taxogeneratorlari ishlatiladi.

Tezlik o‘lchov o‘zgartgichi sifatida o‘zgarmas tok motorli taxometrik ko‘prik sxema ham qo‘llaniladi (13.4 – rasm). R₁ va R₂ qarshiliklar va R_ya va R_qq qarshiliklardan iborat birlamchi ko‘prik sxema hosil qilinadi. Birlamchi ko‘prik sxemasining muvozanat shartidan kelib chiqqan holda A va B nuqtalar orasidagi kuchlanish quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

(13.4)

13.4 – rasm. O‘zgarmas tok motori sxemasini tezlik o‘lchov o‘zgartgichi sifatida ishlatish

Taxometrik ko‘prik sxemasi yopiq EYu tizimlarida qo‘llanilganda sxemadagi A va B nuqtalarga relening g‘altagi ulanadi.

Elektr yuritma tezligini katta aniqlikda nazorat qilish shart bo‘lmagan holarda, o‘zgarmas tok motori yakori cho‘tkalaridan to‘g‘ridan – to‘g‘ri olingan kuchlanishning o‘zi tezlikka proporsional signal ekanligidan foydalaniladi.

13.5 – rasm. Potensiometrik (a) va transformatorli (b) kuchlanish o‘lchov o‘zgartigichlari
O‘zgarmas tok motorli elektr yuritmalarda kuchlanish o‘lchov o‘zgartgichi sifatida potensiometrlardan foydalaniladi (13.5a – rasm). Potensiometr RP motor M ning yakor uchlariga ulanadi va kuchlanish bo‘yicha teskari bog‘lanish koeffisientining qiymati potensiometrning harakatlanuvchi qismining holati bilan aniqlanadi.

O‘zgaruvchan tok motorli elektr yuritmalari uchun kuchlanish bo‘yicha teskari bog‘lanish signallarini olishda transformatorli sxemalar qo‘llaniladi (13.5b – rasm). «Boshqariluvchi to‘g‘irlagich – o‘zgarmas tok motori» tizimlarining kuchlanish bo‘yicha teskari bog‘lanish signallarini olish, boshqariluvchi to‘g‘irlagichning o‘zgaruvchan tok zanjiriga kuchlanish transformatori ulab amalga oshiriladi.

Ishchi mexanizm ijrochi organi yoki motor valining holatini aniqlash uchun holat o‘lchov o‘zgartgichlari ishlatiladi. Holat o‘lchov o‘zgartgichlari sifatida selsinlar, potensiometrlar va aylanuvchi transformatorlar qo‘llaniladi.

Selsainli holat o‘zgartgichlarining o‘zgarmas tokli chiqish qismi (13.2a– rasm) ishchi mexanizm ijrochi organi yoki motor vali bilan birikkan bo‘ladi va natijada o‘zgartgichning chiqish qismida holatini bildiruvchi mos signal hosil bo‘ladi.

Potensiometrik holat o‘zgartgichlari 13.2v, g, d – sxemalar asosida yaratiladi. Ularning harakatlanuvchi qismlari motor vali bilan biriktirilib, chiqish qismidan holatiga mos signalar olinadi.

Aylanuvchi transformatorli holat o‘lchov o‘zgartkichlarining ishlash asosi selsinlarnikidan farq qilmaydi. Ularning chiqish qismidagi signalning qiymati transformatorning aylanuvchi qismi holati bilan belgilanadi.

NAZORAT SAVOLLARI
Operasion kuchaytirgichning vazifasi nima?

Rostlagichlar qaerlarda ishlatiladi?

Selsin komandoapparatning ishlashini tushuntiring.

O‘lchov o‘zgartkichlarini qanday turlari mavjud?

Aim.uz