Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 2-kurs magistranti Axmedova Diyoraxon Obidjon qizining

Boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklaridagi lug‘atlarda o‘zlashma so‘zlarning ishlatilishi

Boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan o‘qish kitobi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, ularda erkin hamda obrazli fikrlay olish, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma ravishda bayon qila olishga, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga qaratilgandir.
Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki, uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.¹¹
Har bir sinflar uchun mo‘ljallangan o‘qish darsliklari o‘zining puxtaligi, rang-barangligi, qiziqarli ekanligi hamda berilayotgan janrlarning xilma-xilligi bilan o‘quvchilar diqqatini o‘ziga jalb etadi. Ulardan o‘quvchilar berilgan asar matnini o‘qish bilan bir qatorda bir qancha qiziqarli, ilmiy ma’lumotlarga ham ega bo‘ladilar.
Izohli lug‘atlar o‘qish darslarida tez-tez kerak bo‘ladigan qo‘llanmalardir. O‘quvchilar bunday lug‘atlardan barcha jumboqlarga javob topadi, istagan bir so‘zlari haqida keng va atroflicha ma’lumot oladilar.¹²
O‘qish darslarida lug‘atlardan foydalanish o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, ularni turli lug‘atlar bilan tanishtirish va bu lug‘atlardan foydalanish malaklarini shakllantirish muhim masala hisoblanadi. Bu ko‘nikmalarning eng muhimlaridan biri alifbo tartibini yaxshi bilishlikdir. Alifboni yoddan bilmagan o‘quvchi lug‘atdan foydalanib o‘zi uchun zarur bo‘lgan so‘zni topa olmaydi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflardayoq o‘quvchilarning alifbo tartibini yaxshi bilishlariga e’tibor qaratish va bunga erishish talab etiladi.
Mana shu kabilarga erishish maqsadida boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklari so‘ngida izohli lug‘atlar berilgan. Bundan asosiy maqsad esa o‘quvchilar o‘zlariga tushunarsiz bo‘lgan so‘zlarning ma’nosini izlashlari davomida lug‘at bilan ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishlaridir.
O‘zbek tili leksikasi boshqa ko‘plab tillardan so‘z olish natijasida ham boyib boradi. Tilimizdagi so‘zlar orasida umumturkiy so‘zlar bilan bir qatorda ko‘plab fors-tojik tilidan, arab tilidan, rus hamda boshqa tillardan kirib kelgan o‘zlashma so‘zlar ham mavjuddir. Shunday ekan, o‘qish kitoblarida berilgan lug‘atlarda berilgan so‘zlarning ma’nodoshligi hamda izohiga qo‘shimcha ravishda bu so‘zlarning qaysi tildan o‘zlashganligini ham keltirib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Dunyoda boshqa tillardan so‘z olmasdan faqat o‘z ichki imkoniyatlari asosidagina rivojlanadigan birorta til yo‘q. Bundan o‘zbek tili ham mustasno emas. Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani ifodalovchi o‘z tilimizning ichki imkoniyatlari asosida ifodalab bo‘lmagandagina tashqi manbalarga murojaat qilish foydalidir. Bobolarimiz Alisher Navoiy, Mahmud Qoshg‘ariy ham shunga da’vat etgan.¹³
1-4 sinf o‘qish darsliklarida berilgan lug‘atlar o‘quvchilar nutqini boyitishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, lug‘atlar bilan tanishgan o‘quvchi nimani qayerdan izlash kerakligi haqida ham yetarli ma’lumotlarga ega bo‘ladi. O‘quvchilarga darslikdagi tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zni tushuntirishda, bu so‘zni ularning iste’moliga ko‘chirishda ana shu lug‘atlarning o‘rni beqiyos hisoblanadi.
Quyida ushbu lug‘atlarning qaysi tildan o‘zlashganligini ham kiritib, jadval ko‘rinishida o‘quvchilar uchun yanada qiziqarli hamda tushunarli shaklda qayta ishlab hukmingizga havola etamiz. UNICEF ning O‘zbekistondagi vakolatxonasi bilan hamkorlikda 1-sinf o‘quvchilari uchun tayyorlangan, 2021-yilda nashr etilgan Azimova, K. Mavlonova, S. Quronov, Sh. Tursun hammuallifligidagi Ona tili va o‘qish savodxonligi (1-qism) darsligining so‘nggi 102-103 betlarida darslikda foydalanilgan ayrim so‘zlarning lug‘ati mavjuddir. Ushbu lug‘at o‘quvchilar so‘z boyligining ortishida, nutqining rivojlanishida alohida ahamiyat kasb etadi. Quyida ushbu lug‘at tahlili bilan tanishamiz:

T/r	So‘z	So‘zning ma’nosi	Qaysi tildan o‘zlashganligi
1.	Anhor	Katta ariq	O‘zbekcha
2.	Axloq	Odamning o‘zini tutishi, odobi	Arabcha
3.	Bakteriya	Ko‘zga ko‘rinmaydigan mayda tirik organizmlar	Yunoncha
4.	Behad	Juda ko‘p, mo‘l	O‘zbekcha
5.	Behuda	Foydasiz, foydasi yo‘q	Forcha
6.	Borliq	Bizni o‘rab turgan butun olam	Forscha
7.	Bug‘lanmoq	Issiqlik ta’sirida suvning parlanishi	O‘zbekcha
8.	Daromad	Foyda	Forscha
9.	Hazm	Ovqatning inson tanasiga yaxshi singib ketishi	Arabcha
10.	Hordiq chiqarish	Dam olish	O‘zbekcha
11.	Hurpaymoq	Soch, jun, patning to‘zg‘ish holati	O‘zbekcha
12.	Ildam	Chaqqon, tez	O‘zbekcha
13.	Immunitet	Organizmning zararli narsalardan himoyalanishi	Lotincha
14.	Irmoq	Kichik daryocha	O‘zbekcha
15.	Izg‘irin	Judayam sovuq shamol	O‘zbekcha
16.	Jismonan	Odamning tanasiga oid	O‘zbekcha
17.	Kislorod	Biz nafas oladigan tova havo tarkibidagi modda, ko‘zga ko‘rinmaydi	Lotincha
18.	Ko‘lmak	Chuqur joyda saqlanib qolgan suv	O‘zbekcha
19.	Kunbotar	Quyoshning botish vaqti (tomoni)	O‘zbekcha
20.	Laqab	Biror kishiga hazil qilib yoki masxaralab berilgan qo‘shimcha nom yoki hayvonlarga qo‘yilgan nom	Arabcha
21.	Loyiha	Bir ishni bajarish uchun oldindan tuzilgan reja	Arabcha
22.	Mahorat	Bir ishni juda yaxshi bajara olish	Arabcha
23.	Mahsulot	Odamlar ishlab chiqargan narsa	Arabcha
24.	Mavsumiy	Yilning ma’lum vaqtiga oid	Arabcha
25.	Miriqib	To‘yib, qonib, maza qilib	O‘zbekcha
26.	Modda	Ko‘rish yoki ushlash mumkin bo‘lgan narsa.Moddalar ko‘zga ko‘rinmaydigan darajada mayda bo‘lishi ham mumkin	Arabcha
27.	Momiq	Paxtaday yumshoq	O‘zbekcha
28.	Nokikta’b	Ta’bi nozik, juda ham e’tiborli	Arabcha-fors
29.	Organizm	Odam va boshqa jonzotlarning butun tanasi	Lotincha
30.	Parvarish	Qaramoq, boqmoq	Forscha
31.	Payvandlash	Biror o‘simlik novdasini boshqa o‘simlikka ulash	O‘zbekcha
32.	Pinjiga kirmoq	Yonidan joy olish, bag‘riga kirish	O‘zbekcha
33	Qadoq	Mahsulotning ustki qismi	O‘zbekcha
34	Qal’a	Mustahkam devor bilan o‘ralgan, yaxshi himoyalangan bino yoki shaharcha	Arabcha
35	Qapishish	Zich tegib turish, yopishish	O‘zbekcha
36	Qiyoslamoq	Bir nechta narsani o‘zaro solishtirish	O‘zbekcha
37	Qizg‘anchiq	Narsasini birovga bergisi kelmaydigan odam	O‘zbekcha
38	Ruhan	Odamning kayfiyatiga oid	Arabcha
39	Sahar	Quyosh chiqishidan oldin, g‘ira-shira yorug‘lik paydo bo‘ladigan payt	Arabcha
40	Sa’va	Rang-barang patli sayroqi qush	Arabcha
41	Serob	Ko‘p, mo‘l-ko‘l	Forscha
42	Shabada	Mayin, yengil shamol	O‘zbekcha
43	Shom	Quyoshning botish payti	Forscha
44	Sustqadam	Sekin yuradigan	O‘zbekcha
45	Suyuqlik	Suv kabi oqish xususiyatiga ega, qattiq bo‘lmagan modda	O‘zbekcha
46	Tabriknoma	Tabrik so‘zlari yozilgan xat	O‘zbekcha
47	Tomorqa	Hovli-joy yonida jolashgan ekin maydoni	O‘zbekcha
48	Tong	Quyoshning chiqish vaqti	O‘zbekcha
49	Tush	Quyosh osmonning qoq o‘rtasiga ko‘tarilgan vaqt	O‘zbekcha
50	Tushlik	Tush vaqtida yeyiladigan ovqat	O‘zbekcha
51	Vitamin	Inson va hayvon organizmi uchun foydali bo‘lgan moddalar	Lotincha
52	Xazon	Kuzda sarg‘ayib to‘kilgan burglar	Forscha
53	Yupqa	Qalin emas, nozik	O‘zbekcha
54	O‘ra	Sabzavot, don va shu kablarni ko‘mish uchun maxsus qazilgan, odatda, osti kengroq bo‘ladigan chuqurlik	O‘zbekcha
55	G‘amxo‘r	Boshqalar haqida o‘ylaydigan, ko‘p yaxshilik qiladigan odam	O‘zbekcha
56	Chatoq	Yomon, xato, noto‘g‘ri	O‘zbekcha

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi lug‘atdan o‘rin olgan jami 56 ta so‘zning 30 tasi o‘zbekcha ekan. Qolgan 26 ta so‘zdan 11 tasi arabcha, 6 tasi forscha, 1 tasi yunoncha, 4tasi lotincha, qolgan 1tasi arabcha nozik so‘ziga forscha ta’b so‘zining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan arab+forscha so‘zlardir. Demak, 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi kitobida berilgan lug‘atning yarmini o‘zlashma so‘zlar egallab olgandir. O‘quvchilarga ushbu so‘zlarni o‘rgatish davomida uning qaysi tildan o‘zlashganligini ham aytib o‘tish, shu so‘zning bola hotirasida mustahkamroq o‘rnashib qolishiga olib keladi hamda bu tarzda ishlash o‘quvchining zerikishini oldini olib, ularga yanada qiziqarli hisoblanadi.

Lug‘at ustida ishlash jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish

Bugungi kunda umumta’lim maktablarida ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalanib dars o‘tish nafaqat o‘qituvchilar oldiga qo‘yilgan talablardan biri, balki ulardan foydalanish o‘quvchi shaxsi bilan samimiy aloqa o‘rnatish, o‘quvchilarda o‘ziga ishonchni vujudga keltirishga yordam beradi.
Bola tabiat va insonlar bilan munosabatda bo‘lishi natijasida so‘z, ibora, tasviriy ifoda, maqol, hikmatli so‘zlarni o‘rganadi, ularni o‘z so‘zlariga aylantiradi.¹⁴
O‘quvchi lug‘atining boyishiga, birinchi navbatda, uni qurshab turgan muhit, tabiat, kundalik hayoti, bilim olish jarayoni, o‘zidan kattalar hamda tengdoshlari bilan bo‘ladigan o‘zaro muloqat jarayonlari asosiy manba bo‘lib hizmat qiladi. Bu esa bola lug‘atining boyishida yetakchi o‘rinni egallaydi. Agar bu jarayonda AKT vositalaridan samarali foydalanilsa, yanada samaraliroq natijaga erishish mumkin.
Har bir zamonaviy o`qituvchidan zamon bilan hamnafas bo‘lgan holda ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalangan holda, o‘quvchilarni o‘z faniga qiziqtirish va bu orqali ta’lim sifatini oshirish talab etilmoqda. Buning uchun boshlang‘ich ta’limda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Bu jarayonda “Macromedia Flash”, “GIF Animation”, “Microsoft Front Page”, “Abobe Fotoshop”, “3D Max”, “Microsоft Power Point” kabi dasturiy vositalardan foydalanish tavsiya etiladi. Bu kabi dasturiy vositalar yordamida rangli, harakatli, ovozli tasvirlar yaratish mumkin. Bu esa boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining berilgan mavzuni oson, sodda ko`rinishda, tez o‘zlashtirishlariga yordam beradi.
O`quvchilarning lug‘at xazinasini boyitishda sinonim, antonim, paronim, omonim so‘zlarning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Bu kabi so‘zlarni o‘rgatishda esa axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish ham mumkin.
Ma’nodosh so‘zlar ustida ishlash jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
Boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh so‘zlar ustida ishlashda so‘zning sinonimini topish topshirig‘idan foydalanish yaxshi natija beradi. Bunday topshiriqlarni berishda AKTdan foydalanish yanada samaraliroqdir.
Quyida Microsoft Power Point dasturida tayyorlangan “Mushukoy uchun moychechak” deb nomlangan o‘yindan foydalanib o‘quvchilar bilan ishlash yo‘llari haqida tushuncha beramiz.

O‘yin qoidasiga ko‘ra o‘quvchilar Mushukoyga berilgan so‘zning ma’nodoshlarini topishga yordam berishlari kerak bo‘ladi. Agar so‘zning ma’nodoshlari to‘g‘ri topilsa moychechak Mushukoyga beriladi. Aksincha, noto‘g‘ri bo‘lsa o‘sha moychechak yo‘qolib qoladi. Bu esa o‘quvchilarning qiziqishlarini yanada ortishiga, ko‘proq izlanishlariga, zerikib qolmasliklariga hamda o‘z xatolarini o‘rnida bilib, to‘g‘rilab borishlariga sabab bo‘ladi.

O‘yinning birinchi sahifasida yurt so‘zi asosiy so‘z sifatida berilgandir. O‘quvchilar shu so‘zga ma’nodosh so‘zlar topishi kerak bo‘ladi. Masalan, yurt so‘ziga diyor, vatan, o‘lka so‘zlari ma’nodosh bo‘la oladi, lekin tong, bog‘, yashamoq so‘zlari ma’nodosh bo‘la olmaydi.
Qolgan sahifalardagi so‘zlarga ham shu tariqa ma’nodosh so‘zlar topib boriladi.