Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy madaniyat fakulteti Boshlang‘ich ta’lim

 Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: 

 1) lablangan unlilar: u, o‘, o; 

 2) lablanmagan unlilar: i, e, a. 

Unlilar  talaffuzida  lablar  ishtirok  etishi  yoki  ishtirok  etmasligi  mumkin. 

Masalan,          u,  o‘,  o  unlilarini  hosil  qilishda  lablar  cho‘chchayadi,  i,  e,  a 

unlilarini hosil qilishda bunday holat kuzatilmaydi.  

 

 

 

 

Unli fonemalar tasnifi jadvali: 

Lablarning 

ishtirokiga ko‘ra 

Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra 

Tilning 

vertikal 

harakatiga ko‘ra 

Old qator 

Orqa qator 

Yuqori 

tor 

unlilar 

i 

 

Lablanmagan 

 

u  

Lablangan 

O‘rta 

(keng) 

unlilar 

e 

 

Lablanmagan 

 

o‘ 

Lablangan 

Quyi 

(keng) 

unlilar 

a 

 

Lablanmagan 

 

o 

Lablangan 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mavzu: Fonetika. Nutq a’zolari, 

apparati. Tilning fonetik

vositalari. Unli  va undosh

tovushlar, ularning tasnifi.

 

 

 

 

---

 

                                                             

REJA:

1.

Fonetika haqida umumiy ma’lumot.

2.

2.Nutq a`zolari, nutq apparati.

3.

3. Artikulyatsiya haqida ma`lumot. 

4.

Tilning fonetik vositalari.

5.

Nutq tovushlarining tasnifi. 6. Unli tovushlar va ularning tasnifi haqida

ma`lumot.

6.

Ayrim unli tovushlar tasnifi haqida ma`lumot.

7.

Undosh tovushlar va ularning xususiyatlari. 

8.

Hosil bo’lish usuliga ko’ra undosh tovushlar tasnifi.

9.

Hosil bo’lish o’rniga ko’ra undosh tovushlar tasnifi. 

10.

10.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra undosh tovushlar tasnifi.

 

 

 

Fonetika

so’zi fone - ‘tovush’ degan ma’noni

bildirib, og’zaki nutqning tovush tomoni o’rganiladigan

Bo’lim nomini bildiradi.

Biz gapirganimizda tovushlarni talaffuz

qilamiz. Inson talaffuz qiladigan va boshqa

bo’laklarga

bo’linmaydigan

birliklar

nutq

tovushlari deb ataladi. Bu tovushlarni hosil

qilishda qatnashadigan inson a’zolari nutq

a’zolari deb yuritiladi. Bularga quyidagilar

kiradi:

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Nutq tovushlarini hosil qilishda

qatshanadigan a’zolar

Shunday qilib, nutq tovushlarini hosil

qilishda o’pkadan chiqayotgan havo nafas

yo’li – kekirdak orqali bo’g’izga, undan og’iz

bo’shlig’i

yoki

burun

bo’shlig’iga

o’tib,

tashqariga chiqadi.

Nutq tovushlarini hosil qilishda tovush

paychalari, lablar va til faol ishtirok etadi.

---

Fonologiya – tovush haqidagi ta’limot degan

ma’noni anglatadi. Bu bo’limda tovushlarning so’z

va

morfemalar

ma’nolarini

farqlashdagi

roli

o’rganiladi.

Nutq tovushlari so’z ma’nolarini farqlash uchun

xizmat qiladi. Bu ularning asosiy vazifasidir: tob,

toj, toy, tok, tol, tom, tor, top, tot, tosh, tog’, toq.

Ko’rinyaptiki, bu so’zlar o’zaro bitta (oxirgi) tovush

bilan farq qilyapti. So’z ma’nolarini farqlash uchun

xizmat qiladigan tovush fonema deb ataladi.

1.

Akustikasi – eshitilishi.

2.

Artikulyatsiyasi – talaffuzi.

3.

Ma’no farqlashi.

Fonema

quyidagi

belgi-

larga ega:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Fonetik akustika:

Fonetik akustika nutq tovushlarining balandligi yoki

pastligi – ma’lum vaqt ichida un paychalarining tebranish

miqdoriga ko’ra har xil chiqishidir.

Nutq

tovushlarining

kuchi

–

ma’lum

kenglikdagi

maydondan ma’lum vaqtda o’tadigan energiya miqdoridir.

Nutq tovushlarining cho’ziqlik darajasi – un paychalarining

tebranishi davom etadigan vaqt bilan o’lchanadi.

Unli tovushlar tasnifi:

Unli tovushlarning

tasniflanishi

1. Tilning gorizontal xarakatiga ko’ra.

Old qator:

a, e, i

Orqa qator:

o, o’, u

---

2. Tilning vertikal xarakatiga ko’ra:

Yuqori tor unlilar:

i, u

O’rta keng unlilar:

e, o’

Quyi keng unlilar:

a, o

3. Lablar ishtirokiga ko’ra.

Lablangan:

u, o, o’

Lablanmagan:

i, e, a

---

Undosh tovushlar tasnifi.

1. Ovoz va shovqinning ishtirokiga

ko’ra

Shovqinlilar

Ovozdorlar

Jarangsiz: 

p, t, k, q, 

ch

g, 

jJarangli: 

b, d, 

m, n, ng, l, 

r

Hosil bo’lish o’rniga ko’ra

Lab undoshlari

Til undoshlari

Lab –

lab: b, 

p, m

Lab –

tish: 

v, f

Chuqu

r til

orqa: 

q, g’, x

Til

orqa: 

g, k, 

ng

Til

o’rta: 

y

Bo’g’iz undoshi

h

---

Lablarning

ishtirokiga ko‘ra

Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra

Tilning vertikal 

harakatiga ko‘ra

Old qator

Orqa qator

Yuqori tor unlilar

i

Lablanmagan

u 

Lablangan

O‘rta (keng) unlilar

e

Lablanmagan

o‘

Lablangan

Quyi (keng) unlilar

a

Lablanmagan

o

Lablangan

Hosil

bo‘lish

usuliga ko‘ra

Ov

o

z 

v

a

sh

o

v

q

in

n

in

g

ish

ti

ro

k

ig

a

ko

‘ra

Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra

Lab undoshlari 

Til undoshlari

Bo

‘g

‘iz

u

n

d

o

sh

i

lab-lab

lab-tish

til oldi

til

o‘rta

til

orqa

Chuqur

til orqa

Portlovchilar

jarangli

b, m

d, r, n

g, ng

jarangsiz

p

t 

k

q

Sirg‘aluvchilar

jarangli

v

z, j,l 

y

g‘

jarangsiz

f

s, sh

x

h

Qorishiqlar

jarangsiz

ch

jarangli

Ĵ

---

UYGA VAZIFA

1.Tegishli adabiyotlardan mavzuni

konspektlash-tirish.

2.“Ona

tilidan

mashqlar

to’plami”dagi tegishli mashqlarni

bajarish.

3.LTQdagi

mavzuga

tegishli

qoliplarni to’ldirish.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

                        E`lon 

       Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy 

madaniyat fakulteti   Boshlang‘ich ta’lim 

metodikasi kafedrasi dotsenti, pedagogika 

fanlari nomzodi Sharofat Yo‘ldoshevaning  

24.04.2019- yilda kunning   III- juftlikda 

Defektalogiya fakulteti 3-06- xonada 101-102-

104-guruhlarda “ Ona tili.Bolalar adabiyoti va 

folklori fanidan ochiq ma’ruza mashg‘uloti 

bo’lib o’tadi.Ochiq ma’ruza mashg‘uloti 

Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 302-guruhida 

“

HOL, UNING TURLARI VA IFODALANISHI”

 

mavzuda  1-31-xona bo`lib o‘tadi.  

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat 

 pedagogika universiteti

 

 

 

Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy madaniyat 

fakulteti   Boshlang‘ich ta’limmetodikasi 

kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi 

Sharofat Yo‘ldoshevaning 

24. 04.2019 -yilda  

 

 

---

 

”Ona tili va adabiyot”

fanidan 

 

“

HOL, UNING TURLARI VA 

IFODALANISHI

 

” mavzusidagi ochiq  amaliy mashg‘ulotining 

rasmiylashtirilgan hujjatlari 

 

                            

 

       

                               2019- yil 

---

 

 

HOL, UNING TURLARI VA IFODALANISHI 

 

Reja: 

1. Ravish holi  

2. Payt holi  

3. O‘rin holi  

4. Sabab holi  

5. Maqsad holi  

6. Miqdor-daraja holi  

7. Shart holi 

 

8. To‘siqsizlik holi  

9. Gap bo‘laklarining joylashish tartibi 

 

 

---

 

Hol 

Odatda  fe’l  bilan  ifodalangan  bo‘lakka  bitishuv  yoki  boshqaruv  yo‘li  bilan  bog‘lanib,  undan 

anglashilgan  ish-harakatning  belgisini  bildiradigan  ikkinchi  darajali  bo‘lakka  hol  deyiladi.  Hol  ish-

harakatning  qay  tarzda  bajarilishini,  uning  bajarilishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  o‘rin,  payt,  sabab,  maqsad, 

miqdor-daraja  kabilarni  bildiradi.  Hol  ravish,  jo‘nalish,  o‘rin-payt,  chiqish  kelishiklari  shakllaridagi  ot 

yoki  ko‘makchili  ishlatilgan  so‘zlar,  sifat,  son,  fe’l  shakllari,  taqlid  so‘z  hamda  so‘z  birikmasi  orqali 

ifodalanadi. 

Ravish,  asosan,  hol  vazifasini  bajaruvchi  mustaqil  so‘z  turkumidir.  Masalan:  Faqat  idora 

yaqinidagi MTS tomonidan yakka traktorning o‘qtin-o‘qtin gurillagani eshitildi. (O‘.Hoshimov). Asta esa 

boshlagan shamol tumanni pastliklarga olib ketdi. (J.Abdullaxonov). 

Gapda  hol  bo‘lib  kelish  fe’lning  ravishdosh  shaklining  ham  asosiy  vazifalaridandir.  Masalan: 

Tomchilarning  derazaga  chirsillab  urilishi  aniq  eshitila  boshladi.  (O‘.Hoshimov).  Erali  bu  gaplarni 

choyxonada odam gavjum paytida maqtana-maqtana aytib berdi. (S.Ahmad). 

Ot  jo‘nalish,  o‘rin-payt,  chiqish  kelishigida  kelib  yoki  ko‘makchi  bilan  birga  ishlatilib  hol 

vazifasini  bajarishi  mumkin:  Toshkentga  butun  mamlakatdan  katta  geolog  olimlar  kelishgan. 

(S.Karomatov). Mashina shiddat bilan qaltis tog‘ yo‘lidan uchib ketdi. (O‘.Hoshimov). 

Harakat nomi gapda hol bo‘lib kelganda, u ham ot kabi shakllanadi: Mehmonlarni kutish uchun 

bog`ga dasturxon tayyorlatib qo‘yishgan edi. (S.Ahmad). 

Taqlid so‘z ham gapda hol vazifasida kela oladi: Toshlar havoni g‘iz-g‘iz yorib o‘tadi. (Oybek). 

Ko‘chadan dupur-dupur o‘ynoqlab bir gala otlar o‘tadi. (J.Abdullaxonov). 

Ba’zan  hol  so‘z  birikmasi  bilan  ifodalanadi:  Tong  otar  payti  bulbullar  paydar-pay  sayraydi. 

(S.Ahmad). Aqlni o‘stirmoq uchun hadeb o‘qiyvermasdan ko‘proq fikrlash kerak. («Tafakkur gulshani»). 

Hol o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan «hol-hollanmish» sintaktik munosabatini yuzaga keltiradi. 

Hollar ma’nolariga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi.