|
a)dialektizm-so‘z. Bunda so‘zning ifoda plani, demak, nomemasi shevaga xos bo‘ladi: buzog‘ - Toshk.sh., gusala - Bux.sh., o‘djak - Xorazm.sh.(ad.-orf.buzoq;); rayhon - Toshk.sh., nozvoy ~ Sam.sh. {ad,.-orf.rayhon); yostiq - Toshk.sh., taka - o‘g‘iz dial, bolish -Bux.sh.(ad.-orf.yostiq); do‘ppi - Toshk.sh., qalpoq-Sam.sh., kallapo‘sh -Bux.sh. (ad.-orf.do‘ppi) kabi;
b)dialektizm-ma’no. Bunda leksemaning ifoda plani (nomemasi)emas, ma’nosi (sememasi) shevaga xos bo‘ladi, nomema esa adabiy tilda ham qo‘llanadi. Masalan, chopqi (Toshk.sh.)-chopqi (Sam.sh.)-chopqi (ad.tilda). Demak, chopqi nomemasi dialektizm-so‘z sanalmaydi, ammo uning shevalardagi ma’nolari bir xil emas. Qiyos qiling: chopqi (Tosh.shevasida-«shox-shabba qirqish, go‘sht, piyoz qiymalash va sh.k.ishlarda qo‘llanadigan katta va og‘ir, pichoqqa o‘xshash asbob»)- chopqi (Sam.shevasida - «tig‘i sopi ichiga qayirib yopib qo‘yiladigan pichoqcha, qalamtarosh») - chopqi (ad.tilda - «shox-shabba qirqish, go‘sht qiymalashda qo‘llanadigan katta va og‘ir, pichoqqa o‘xshash asbob»). Demak, chopqi leksemasining semantik tarkibida ikkita semema (leksik ma’no) bor: 1) Toshkent shevasi va adabiy tildagi ma’nosi. Bular dialektizm emas; 2) Samarqand shevasidagi ma’nosi. Bu ma’no faqat shevaga xos bo‘lib, adabiy tilga o‘tmagan, shuning uchun u dialektizm-ma’no (dialektizm-semema) sanaladi. Bunday holni lagan leksemasida ham ko‘ramiz. Bu leksema adabiy tilda «quyuq ovqatlar solinadigan, tarelkadan katta yassi idish» ma’nosini anglatadi. Demak, u shu shaklda va shu ma’nosida dialektizm emas, ammo lagan leksemasining shevalarda «katta chuqur idish», «kir yuviladigan tog‘ora» ma’nolari ham bor, lagan so‘zining ayni shu ma’nolari dialektizm-sememalar sanaladi.
Tilning lug‘at boyligida leksik dialektizmlardan tashqari, frazeologik dialektizm ham uchraydi. (Bu haqda “Frazeologiya” bo‘limida ma’lumot beriladi.) Leksik va frazeologik dialektizmlar birgalikda lug‘aviy dialektizmlar hisoblanadi.
Dialektizm hodisasi tilning fonetik va grammatik sathlarida ham bor:
a) fonetik dialektizmlar dialektga xos nutq tovushlari yoxud so‘zning u yoki bu shevadagi fonetik tarkibi. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq lahjasi shevalarida 9 ta unli fonema bor: i-ы,
a-a, u-u, u(0)-u(o) va ye(e). Bunday zidlanishning har bir a’zosi so‘z
ma’nosini farqlash uchun xizmat qiladi. Qiyos qiling: tish
(«odamning tishi»)-tыsh («tashqari»), ыs («qurum»)-is («hid»), sыz
(«chiz»)-siz («siz»), ot (o‘t:«olov», «o‘simlik») - Ѳt (o‘t: «o‘tishga
buyruq»), or (o‘r: «bedani o‘r») - Ѳr (o‘r: «sochni o‘r»), tur («turishga
buyruq»)-tur («xil», «jins») kabi. Biroq hozirgi o‘zbek adabiy
tilining fonologik tizimida unli fonemalarning bunday
zidlanishi («yo‘g‘onlik» va «ingichkalik» belgilari bilan
farqlanish) yo‘q. Demak, yuqoridagi so‘zlarning har biridagi unli
fonema faqat shevaning o‘zigagina xos, shunga ko‘ra ular fonetik
dialektizmlar sanaladi.
Sirg‘aluvchi y va qorishiq j undoshlari shevalarda ham, adabiy tilda ham bor. Demak, ular dialektizm emas, ammo bu tovushlarning shevada va adabiy tilda qo‘llanishi farqlanadigan o‘rinlar uchraydi. Xususan, so‘zning boshida adabiy tildagi y o‘rnida qipchoq lahjasining «j,»-lovchi shevalarida qorishiq ishlatiladi: yo‘q (ad.-orf.)-joq (shevada), yigit (ad.orf.)-jigit (shevada), yilon («y»-lovchi shevalarda) - jilan («j»-lovchi shevalarda) kabi. Bu hodisa k va g, t va d undoshlarining qo‘llanishida ham yuz beradi: ko‘z (ad.-orf.)-go‘z (g‘oz: Xorazm sh.), kel (ad.-orf.)- gal (Xorazm sh.), til (ad.-orf.)-dil (o‘zb.tilining o‘g‘uz lahjasida) kabi. Bu hodisa leksik-fonetik dialektizm deb baholanadi.
b) grammatik dialektizmlar—biror shevaning o‘zigagina xos
(adabiy tildagidan o‘zgacha) grammatik shakllari. Mas., adabiy
tildagi — «-miz» (shaxs-son affiksi) o‘rnida Toshkent shevasida
«-vuz» affiksi ishlatiladi:, boramiz (ad.orf.)-borovuz (Tosh.sh.)
kabi. Adabiy tildagi «-da» (o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi)
o‘rnida Samarqand shevasida «-ga» qo‘llanadi: Toshkentda o‘qiyapman
(ad.tilda.)- Toshkentga o‘kopman (Sam.sh.) kabi. Hozirgi zamon
davom fe’li shakllari shevalarda «-vot» (Toshk.) — «-op» (Sam.) —
«-utti» (Nam.) affikslari bilan ifodalanadi: borvotti, boropti,
borutti kabi. Keltirilgan misollarning shevalardagi turlari
Do'stlaringiz bilan baham: |
