Boshlang’ich sinflarda o’qish malakalarini rivojlantirish o’narova Dildora, Yadgarova Iroda

Annotation. 
This article discusses the conscious, expressive, accurate, and quick teaching 
of text - and poems in the primary school. In primary education, students are taught to read 
consciously when explaining topics. When the material he reads is a piece of art, whether it is a 
poem or a poem, the poet must be able to think consciously about what he means. vision, 
thinking ability increases. Improving the conscious, fast, expressive, correct reading skills of 
primary school students is one of the important tasks set for primary school teachers.
Key words
: reading skills. Conscious - reading, expressive reading, fast reading, correct 
reading, preschool education, primary education text, poetry, speech meaning, dictionary.

---

Ishonchimiz va tayanchimiz bo’lmish navqiron yosh avlodni barkamol shaxs 
bo’lib voyaga yetishini ta’minlash buyuk kelajagimiz poydevorini mustahkamlash 
yo’lidagi orzu-maqsadlarimizdan biridir. 
O’bekiston kelajagi buyuk davlat darajasiga ko’tariladigan ijodkor shaxsni 
yaratishda boshlang’ich ta’lim poydevor vazifasini bajaradi. Boshlang’ich sinf 
o’qtuvchilarining asosiy maqsadi kelajakda yetuk avlodni tarbiyalashdan 
iborat.o’quvchining ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang’ich 
sinflarda o’qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnalogiyalarni ta’lim 
jarayonida mohirona tadbiq eta olishi ilg’or pedagogik tajribalardan mohirona 
foydalana olishi, ta’lim berishning yangi usullarini ishlashi juda muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bugungi tez o’zgaryotgan dunyo insoniyat oldiga ,yoshlar oldiga yangi-
yangi, buyuk imkoniyatlar ochmoqda.Ayniqsa mamlakatimiz mustaqillikka 
erishgandan so’ng barcha sohalarida tub islohatlar, o’zgarishlar,ta’lim mazmuni va 
sifatini yangilashga doir bir qancha chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bunday 
islohatlarning tub mohiyatiga kirib boradigan bo’lsak, ularning ortida yoshlarni har 
tomonlama yetuk barkamol qilib tarbiyalash,bu orqali sog’lom fikirlaydigan, 
dunyo hamjamiyatidagi na’muna bo’la oladigan yoshlar bilan tenglasha oladigan 
kadrlar qilib voyaga yetkazish maqsad qilib olinganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. 
Muhtaram Birinchi prizidentimiz ta’kidlaganidek:”Bugungi kunda oldimizga 
qo’yilgan buyuk maqsadlarimiz,jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning 
taraqqiyoti va istiqboli uchun amalga oshirilayotgan islohatlarimiz, rejalarimizning 
samarasi, taqdiri bularning barchasi, avvalombor, zamon talablariga javob 
beradigan yuqori malakali, ongli mutahasislar tayorlash muommasi bilan 
chambachas bog’liqligini barchamiz anglab yetmoqdamiz. [1] 
Boshlang'ich sinflarning o'qish darslari o’z mohiyati, maqsadi va vazifalariga 
ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki, uning zaminida savodxonlik va 
ahloqiy-ta’lim tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar 
ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Oquvchi matnni tog’ri, tez, 
tushunib o’qish ,mazmunini o’zlashtirish bilan ilk bor o’qish darslarida yuzlanadi. 

---

O’qish darslari orqali o’quvchining Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari 
bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv bilim ko’nikmalari hamda 
bilimlarni egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan o’qish ta’limida insonning, avvalo, 
o’zligini qolaversa olamni anglashga bo’lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu 
maqsadda “O’qish kitobi”darsliklarga ona tabiat ,atrofimizni o’rab turgan olam, 
Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, 
istiqlol va milliy-manaviy qadryatlar,xalqlar do’stligi va tinchlik kabi turli 
mavzular bo’yicha atroflicha tushuncha berishga mo’ljallangan badiiy, ahloqiy- 
ta’limiy, ilmiy ommabop asarlar kiritiladi. 
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ta’lim-tarbiya berishdagi muhim 
vazifalarning asosiy qismi o’qish darslarida amalga oshiriladi. Boshlang’ich sinf 
o’qish darslarining, ayniqsa birinchi sinfdagi o’qish darslarining maqsadi 
o’quvchilarda ongli, ravon, ifodali, tez o’qish malakalarini hosil qilishdir. O’qish 
darslari, tabiat, odobnoma, matematika fanlariga doir mavzularda beriladigan 
bilimlarni mustahkam o’qib olishlarida juda katta ro’l o’naydi, chunki bola tog’ri, 
ongli ravon o’qisagina matn mazmunini yaxshi anglab oladi. O’qish darsining 
o’zoro mahkam bog’langan to’rt asosiy tarkibiy qismi bor. Ular quyidagilardan 
iborat: ifodali o’qish, ongli, tog’ri va tez o’qish.
Boshlang’ich ta’limda o’qishning uch turidan foydalfniladi: 
1.
Ovozli o’qish 
2.
Ichda o’qish 
3.
Shivirlab o’qish 
Psixologik izlanishlar shuni ko’rsatadiki, o’qishni endi o’rganayotgan 
o’quvchilar o’qilayotgan matnni tushunib borishlari uchun eshitish sezgisiga ham 
e’tibor qaratadilar. 
2-sinf „O 'qish kitobi“dagi „Оnа yurtim-oltin beshigim" bo‘limiga kiritilgan ,
O‘zbekistonim“ (H. Imonberdiyev), „ Istiqlol “ (J.Jabborov), 0‘lka “(E.Vohidov), 
„Yur tog‘larga“ (U .N osir),[2]. 3-sinfda „Ona bitta, Vatan yagona" bo'limidagi 
„Vatan haqida she’r" (A.Avloniy), 0‘zbegim“(E.Vohidov), „Vatan mo'tabardir" (X 
.D avron), „Bilib qo'yki, seni vatan kutadi“ (T. Malik),[3]. 4-sinfda „ O‘zbekiston 

---

— Vatanim manim “bo'limidagi „Serquyosh o‘lk a “ (Z. Diyor), „Iqboli buyuksan“ 
(A. Oripov), „Toshkentnoma" (M .Shayxzoda), ,,Xotira“ (N .N orqobil)[4] kabi 
asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-tarixiy matn undagi mavzular 
Vatanimiz o'tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug' siymolar tomo 
nidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to'g'risida muayyan tasavvur beradi. 
Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarim iz haqidagi 
matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o'quvchilarni faqat o'tmishimiz 
bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran 
anglashga ham yordam beradi. 
1. O'quvchilarda yaxshi o'qish sifatlari: to'g'ri, tez, ongli, ifodali o'qishlarini 
shakllantirish.
2. O'quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga 
o'rgatish, kitobga muhabbat uyg'otish; ularni oddiy kitobxondan
chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish. 
3. O'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish 
hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. 
4. O'quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va m ehnatga muhabbat ruhida 
tarbiyalash. 
5. O'quvchilam ing bog'lanishli nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o'stirish. 
6. O'quvchilarning xayolot olamini boyitish. 
7. Elementar adabiy tasavvurlarini shakllantirish. 
O'qish darslarining samaradorligi ko'p jihatdan ta’lim metodlarining to'g'ri 
tanlanishiga bog'liq. Binobarin, fanning o'zi kabi o'qitish metodlari ham doimiy 
rivojlanishda bo'ladi. Masalan, eski maktablarda o'qish quruq yod olish metodi 
asosida o'rgatilgan bo'lsa, hozir izohli o'qish asosida olib boriladi. Yod olish 
metodida matndagi so'zlarga izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o'qilganni 
qayta hikoyalashga, umum an olganda, o'qishning ongli bo'lishiga mutlaqo e’tibor 
berilmagan. Ularda ko'proq to'g'ri talaffuz, qiroat bilan o'qish, ifodali o'qish 
nazarda tutilgan. Hozir maktablarda o'qish izohli o'qish metodi asosida olib 
borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug‘iladi: Izohli o'qish nima Izohli o'qishga 

---

XIX asrning 60-70 yillarida rus pedagogi K.D. Ushinskiy asos solgan, u o‘qishda 
o'quvchilarni „ongli, tushunib, o'ylab o'qishga" o'rgatishni alohida ta’kidlaydi va 
uni „Izohli o'qish" deb nomlaydi.[5]Izohli o'qish metodiga K .D .U shinskiy 
ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o'qish 
o'quvchilarga real bilim berish vositasi desa, Professor Asqar Zunnunov 
o'qitishning mazm uni va usullari haqida fikr yuritib, o'quvchilaning oldin 
bilimlarni o'zlashtirishiga, so'ng yod olishlariga e ’tibor berilishi ta ’lim jarayonida 
izohli o'qish deb nomlanganini ta ’kidlaydi. Demak, izohli o'qish deb o'ylashga, his 
qilishga, asarni to'liq idrok qilishga, o'qilganning mazm unini o'zlashtirishga olib 
keladigan o'qishga aytiladi. Izohli o'qish asar mazmunini tushunishni, asardagi 
muhim fikrni, yozuvchi ilgari surayotgan g'oyani anglashni ta’minlaydi. 
O'qish darslarida o'quvchilaning o'qish malakalari shakllantiriladi va 
takomillashtiriladi. 
O'qish malakasining sifatlari o'zaro bog'liq bo'lib, ularning asosi ongli o‘qish 
hisoblanadi. O'quvchi matnni tez va to 'g 'ri o‘qisa-yu, anglab o'qimasa yoki uning 
tez o'qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to'g'ri o'qisa-yu, o'ta 
sekin o'qisa, nutq birliklari orasida to'xtamlarga e’tibor bermasa, matnda ifoda 
etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to'g'ri o'qish ongli o'qishga 
xizmat qiladi, to'g'ri, tez va ongli o'qish esa ifodali o'qishning asosi hisoblanadi. 
O'qish malakalarini egallash maktabda o'qitiladigan barcha predmetlarni 
muvaffaqiyatli o'zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O'qish faoliyatning 
asosiy turi bo'lib, o'quvchilarni g'oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tom ondan 
rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o'qish 
malakalarini o'stirish va takomillashtirish ustida tizimli va maqsadga muvofiq 
ishlashni talab qiladi. 
O'qish malakasini egallash ancha murakkab bo'lib, uni shakllantirish uzoq 
vaqtni talab etadi. Ruhshunos olim T. G. Yegorov o'zining „Очерки психологии 
обучени детей чтению" nomli asarida o'qish malakalarini shakllantirish 
jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va 
avtomatlashgan bosqich. O'qish so'z m a’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. 

---

O'quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o'tadilar. Bundan keyingi yillarda o'qish 
avtomatlasha boradi.O'qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish 
kerakki, asar mazmuni unini tahlil qilish o'qish malakalarini takomillashtirishga 
yo'naltirilgan bo'lsin.
Ongli o‘qish. Ongli o'qish yaxshi o'qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli 
o'qish o'qilgan matnning aniq mazmuni unini, asarning g'oyaviy yo'nalishini, 
obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o'qish, shuningdek, asarda 
tasvirlangan voqea-hodisalarga o'z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o'qish o'z 
navbatida, o'quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so'zning leksik m a’nosini, 
gapda so'zlarning bog'lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog'liq.
Hozirda ongli o'qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki 
ma’noda: birinchidan, o'qish jarayonini egallashga nisbatan o'qish texnikasini 
ma’nosida, ikkinchidan, keng m a’nodagi o'qishga nisbatan o'qish sifatlaridan biri 
ma’nosida qo'llanadi.Matnni ongli o'qish uchun o'quvchilar to'g'ri, me’yorida 
o'qishni egallagan bo'lishlari va o'qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. 
O 'quvchilar matnni ongli o'qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari 
jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o'qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini 
tushunish hisoblanadi. O'qituvchi ongli o'qishni matnni ifodali o'qishga (agar ovoz 
chiqarib o'qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning 
to'g'riligiga, asar voqealari va qahramonlarning xatti-harakatiga bildirgan 
munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o'qish va ifodali o'qish bir-birini taqozo 
qiladi, ammo bir-biriga aynan o'xshamaydigan o'qish sifatlaridir.[6] 
Ongli o’qish jarayonida o’quvchilar quyidagilarni bilishlari zarur o’qigan 
so’zlarning asl va ko’chma ma’nolarini,har bir gapning ma’nosini aytib bera 
olishlari, bo’limning mazmunini qisqacha bayon qilib bea olishlari,o’qiganlariga 
nisbatan o’z munosabatlarini bildirishi lozim. 
Ongli o’qish malakasini oshirish maqsadida,darslik matnlari oxirida savollar 
va topshiriqlar berilgan. Bu savol va topshiriqlar o’quvchilarni matn mazmunini 
qayta hikoya qilishga hamda o’quvchilarning savollarga mustaqilavishta javob 
qaytarishga va o’z hayotiy tajribalari asosidaijodiy so’zlab berishga o’rgatadi. 

---

O’quvchilar matnni qismlarga bo’lib, unga mos salovha qo’yishga, har bir 
qisim mazmunini ochuvchi rasmlar chizishga savollar topa bilishga ham asta sekin 
o’rgatib boriladi. Avval hajmi kichik mazmunan soda so’nga esa hajmi katta va 
mazmuni murakkabroq matnlar bilan ish olib boriladi. 
O’qishning ongli bo’lishiga yordam beradigan vositalardan biri bu to’ri 
o’qishdir. O’qiganda hato qilmay, so’larni buzmay, tovush va bo’g’inlarni tushiib 
qoldirmay yoki o’rnini almashtirmasdan oxirgi bo’g’inlarni ya’ni qo’shimchalarni 
to’g’ri talaffuz etish, orfaepiya qoidalariga rioya qilish to’ri o’qishni ta’minlaydi. 
To’ri o’qish malakalarini hosil qilish hamma jaroyonida olib boriladi. O’qish ongli 
bo’lsagina to’g’ri va tez malakasi hosil bo’ladi. O’qish tezligi ongli, ravon o’qishga 
bog’liqdir o’qish tezligini oshirishga bog’liqdir. Bolalar ta’sirchan bo’ladilar. 
O’ituvchi asarni his hayajon bilan o’qib berishi,uning bolalarga chuqur ta’sir 
etishiga erishadi. Asar mazmunini o’quvchilarga to’la anglatishi uchun 
o’qituvchining o’zi uni ifodali o’qish va hikoya qilib berishga puxta tayyorgarlik 
ko’rishi zarur. 
Ifodali o’qish ongli o’qishning ko’rsatkichidir, chunki matnning ma’nosini 
anglab o’qiy olgan o’quvch, albatta, ifodali o’qish malakalarini ham egallagan 
bo’ladi. Ongli o’qish ifodali o’qish malakalarini o’stirish va mustahkamlashga 
yordam beradi. 
Ongli, to’g’ri va ravon o’qish malakasi hosil qilingan sari ta’sirli o’qish 
malakasi ham o’sib boradi.Ta’sirli o’qish o’quvchidahis tuyg’u uyg’otishga, voqea 
hodisalarni tassavvu,estetik zavq bag’ishlashga xizmat qiladi. [7] 
Ularning o’qish malakalari qanchalik yuqori bo’lsa, aqliy qobiliyati va 
salohiyati oshib boraveradi.
Biz qachanki farzandlarimizni ongli fikrlaydigan tarbiya qila olsakgina 
kelajakda fikrlash qobilyati yuksak darajadagi avlodni tarbiyalagan bo’lamiz.