Boshlang’ich sinf o’quvchilarning ona tilidan egallagan bilim saviyasi ko’pdan beri hammamizni tashvishga solayotgani hech kimga sir emas

BMIning maqsadi: Boshlang`ich sinflarda yaqin ma’noli, qarama-qarshi ma’noli va ko`p ma’noli so`zlar ustida ishlash mazmuni, shakl va metodlari tizimini ishlab chiqish.
BMIning ob’yekti. Boshlang’ich sinflarning “Ona tili” darsligi 1-4-sinf o’quvchilari o’rganish obyekti qilib olindi
BMIning predmeti: Boshlang`ich sinflardayaqin ma’noli, qarama-qarshi ma’noli va ko`p ma’noli so`zlar ustida ishlashda boshlang`ich ta’lim faoliyati.
BMIning vazifasi:

• 
  Boshlang`ich sinf o`quvchilarida lug`at ustida ishlashga oid tushunchalarni shakllantirishni nazariy asoslash;
  
• 
  yaqin ma’noli, qarama-qarshi ma’noli va ko`p ma’noli so`zlar ustida ishlashning metodik xususiyatlarini ochish;
  
• 
  boshlang`ich sinflarda lug`at ustida ishlash tizimida sintaktik ishlarning mohiyatini ochib berish.
  

BMI metodlari: analiz va sintez, taqqoslash va umumlashtirish, pedagogik kuzatish va mavzuga doir mavjud adabiyotlarni tahlil qilish.
BMIning metodologik asosi:Mavzu uchun birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlari, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”, uzviylashtirilgan davlat ta’lim standarti, “Ona tili oq’itish metodikasi” darsligi, umumiy o’rta ta’lim darsliklari, Boshlang’ich ta’lim jurnallari, o’qituvchilar uchun metodik tavsiyanomalar metodologik asos bo’lib xizmat qiladi.
BMIning amaliy ahamiyati: Boshlang`ich ta’lim ona tili darslarida yaqin ma’noli, qarama-qarshi ma’noli so`zlar ustida ishlash yo`llari ochib berildi. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida yaqin ma’noli va qarama-qarshi ma’noli so`zlarni o`rgatish yuzasidan darslar tashkil etildi.
BMIning tarkibiy tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, asosiy qism, xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovalar, taqdimot slaydlaridan iborat.


Lug‘at ustida ishlashning lingvistik asoslari

Leksika- tildagi barcha so’zlar va iboralar yig’indisidir. Leksika tilning lug’at tarkibi deb, uni o’rganadigan fan esa leksikologiya deb ataladi.

Leksikologiya tilning lug’at tarkibida sodir bo’ladigan turli hodisalarni, chunonchi: a) ilm-fan, madaniyat, ishlab-chiqarish, texnika va boshqa sohalarning uzluksiz rivojlanishi natijasida ko’plab yangi so’zlarning yuzaga kelishi: b) mavjud so’zlardan ba’zilarining eskirib, iste’moldan chiqib ketishini;
v) ba’zi so’zlarning ma’nosida ko’chish, kengayish yoki torayish yuz berishini tekshiradi.
Tushuncha narsa, voqea-hodisalarga tegishli eng muhim belgi-xususiyatlarning kishi miyasidagi in’ikosidir.
So’z- tushunchaning biror tildagi nomidir. Masalan, tabiatda o’sib rivojlanadigan, tanasi, shox-shabbasi va barglari bo’lgan narsa va u haqidagi tushuncha o’zbek tilida daraxt, rus tilida derevo, nemis tilida esa der Baum deb nomlanadi. Shu nomlar so’zdir.
So’z bilan tushuncha birga yashaydi. Chunonchi, kitob so’zini qo’llash uchun, avvalo kitobning o’zi bo’lishi kerak, aks holda; kitob degan so’zga ehtiyoj bo’lmaydi. Shuningdek, kitob haqidagi tushuncha, o’z navbatida, kitob so’zining mavjud bo’lishini taqazo qiladi, aks holda, shu tushunchasini atash bo’lmaydi.
Tilning lug’at tarkibidagi asosiy birlik so’zdir. Har qanday so’zning o’zaro bog’liq ikki tomoni- tashqi va ichki tomoni bo’ladi.
So’zning tashqi tomoni deganda uning qanday tovushlardan tuzilganligi nazarda tutiladi. Masalan, o’qish so’zi o’, q, i, sh tovushlaridan tashkil topganlaridan tashkil topgan.
So’zning ichki tomoni deganda uning ma’nosi nazarda tutiladi.
So’zning leksik va grammatik ma’nolari.
So’zning ma’nosi ikki xil bo’ladi: leksik ma’no va grammatik ma’no.
Leksik ma’no so’zning nimanidir nomlashi, ifodalashi, ko’rsatishidir. Masalan, stol so’zi mebelning bir turini, stul so’zi esa mebelning boshqa turini ifodalaydi.
So’zning leksik ma’nosi leksikologiyada o’rganiladi.
Grammatik ma’no- bir turkumdagi so’zlarning ko’pchligiga xos bo’lgan umumiy ma’no. So’zlar narsa ma’nosini, belgi ma’nosini, harakat ma’nosini ifoda etishga ko’ra farqlanadi.
Hozirgi o’zbek tilining lug’at tarkibiga quyidagilar kiradi:
1) umumxalq ishlatadigan so’zlar: ish, o’qish, qo’l, oyoq, men, sen, u, katta, kichik, bir, ikki, uch, barmoq, kelmoq. Bunday so’zlar faol leksika ham deyiladi.
2) shevalarga xos so’zlar. Bundan so’zlar ma’lum joydagina qo’llanib, shu yerda yashovchi kishilargagina tushunarli bo’ladi. Masalan: chelak (adabiy tilda)- satil (Samarqand va Buxoroda), olcha (Toshkentda)- olvoli (Samarqand va Namanganda). Bunday so’zlar dialektizmlar deyiladi. Ba’zan so’zning o’zi emas, balki so’z tarkibidagi biror tovush yoki affiks shevaga xos bo’ladi. Cunonchi, adabiy tildagi y o’rnida qipchoq shevasida j ning ishlatilishi (yo’q-jo’q, yo’l-jo’l, yigit-jigit), adabiy tilda gi -yap (ti) o’rnida Toshkentda
-vot (ti), Samarqandda -op (ti), Namangan shevasida -ut (ti) affikslarning qo’llanishi (borvotti, boropti, borutti) kabi. Shevaga xos tovush fonetik dialektizm, shevaga xos affiks grammatik dialektizm deb ataladi. Dialektizmlardan yozuvchilar qahramon tilini shakllantirishda foydalanadilar.
3) kasb-hunarga oid so’zlar: vergul, nuqta, tire, defis (tilshunoslikda), tenglama, ildiz, kvadrat (matematikada), chopiq, kulvitatsiya (dehqonchilikda), gastrit, diabet, gripp (tabobatda). Bunday so’zlar terminlar deb, ularning yig’indisi esa terminalogiya deb ataladi.
4) eskirgan so’zlar. Bunday so’zlar ikki turga- istorizmlar va arxaizmlarga bo’linadi: iztorizmlarda so’zning o’zi ham, ma’nosi ham eskirgan bo’ladi. (mirshab, qozi, kanizak, dinor, botmon), arxaizmlarda esa so’zning o’zi eskirgan bo’lib, ma’nosi saqlangan va shu ma’nosi ifoda etuvchi boshqa so’z yuzaga kelgan bo’ladi (bitik, muhr, yanoq, duduq.)
Istorizm va arxaizmlardan tarixiy asarlarda foydalaniladi.
5) neologizmlar- yangi paydo bo’lgan va yangilik xususiyatini yo’qotmagan so’zlar: fazogir, qo’riqxona, uyali aloqa.
6) jargon va argolar -ba’zi ijtimoiy guruhlar (tekinxo’rlar, bezorilar) nutqiga xos bo’lgan so’z va iboralar: loy, yakan (pul ma’nosida), qaysi (taftish ma’nosida), bedana (to’pponcha ma’nosida).
7) ekspessiv- stilistik leksika- badiiy adabiyotga qo’llanadigan, so’zlovchining tinglovchiga yoki boshqa biror narsaga bo’lgan salbiy yoxud ijobiy munosabatini ifodalaydigan so’zlar: tabassum, chehra, jamol, zebo, irjaymoq, bashara.
So‘z tilning ma’no bildiradigan asosiy birligidir. So‘z va so‘z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo‘lgan barcha so‘z va iboralarning yig‘indisi lug ‘at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya o‘zbek tilining lug‘at tarkibini o‘rganadigan bo‘limdir. Leksikologiya lug‘at tarkibidagi so'zlarning nutqda ma’no ifodalash xususiyati, qo'llanish faolligi, boyib borishi, ba’zi so‘zlarning eskirib, iste’moldan chiqib ketishi, ma’no ko‘chish hodisasi kabilarni o‘rganadi. Shu sababli leksikologiya lug'at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi.
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o‘zaro bog'langan, mazmunga mos so‘z va so‘z birikmalarining ma’lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug'ati qanchalik boy va rivojlangan bo‘lsa, uning nutqi ham shunchalik boy bo‘ladi; o‘z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. Shuning uchun lug‘atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvafifaqiyatli o'stirishning muhim sharti hisoblanadi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili ulkan lug‘at boyligiga ega. Besh jildlik ,,0‘zbek tilining izohli lug‘ati“ da 80000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi berilgan bo'lib, bular umumiy qo'llaniladiganlaridir. Bunga o‘zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug'atlarda, o‘zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug‘atlarida va turli izohli lug‘atlarda berilgan so‘zlar qo‘shilsa, lug‘at boyligi yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko‘p so‘zlar ko‘p ma’noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug‘atda bosh so‘zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog‘langan ma’noda ishlatilishi berilgan.
Maktabda nutq o‘stirishning muhirn vazifalaridan biri lug'at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, lining asosiy yo‘nalishlarini ajratish va asoslash, o‘quvchilarning lug‘atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi.
Maktabda lug‘at ustida ishlash metodikasi to‘rt asosiy yo‘nalishni ko‘zda tutadi:

1.