Boshlang’ich sinf o’quvchilarini insho o’zishga o’rgatish reja I. Kirish II. Asosiy

4 Reja tuzish.
Reja – inshoning tuzilishi, qismlarga bo`linishi va shu qismlarni izchillik bilan bayon qilish demakdir. Reja asosida yozilgan inshoda ikkinchi darajali emas, balki asosiy masalalar yoritiladi.
O`quvchilar insho mavzusi bilan tanishganlaridan keyin yoziladigan insho rejasi ustida ishlaydilar. Reja inshoni yozishga kirishishda muhim bosqich hisoblanadi. Rejaning mavzu mazmuniga muvofiq bo`lishi uchun o`quchilar mavzu haqida bir fikrga kelishlari, yoritiladigan materialni chegaralab olishlari kerak.
Reja o`quvchilarning insho mazmuni va g`oyasini yoritishda mantiqiy izchillikda qay darajada amal qilganliklarini va mavzuga bo`lgan munosabatlarini ko`rsatadi. Shuningdek, reja insho mavzusi va g`oyasini yoritishda muayyan bosqich bo`lishi bilan birga, ifodalash lozim bo`lgan fikrni, voqea va obrazni tasavvur etish, u haqda ma’lum bir xulosaga kelish uchun vosita vazifasini ham bajaradi.
Insho rejasi ustida ishlash har bir o`quvchiga alohida, nafosat tuyg`usi bilan yondashishni talab etadi.
Reja – inshoning tuzilishi, qismlarga bo`linishi va shu qismlarni izchillik bilan bayon qilish demakdir. Reja asosida yozilgan inshoda ikkinchi darajali emas, balki asosiy masalalar yoritiladi.
Bolalar avval o`qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so`ng bir mavzuga oid bir necha rasm asosidagi insho rejasini, ya’ni rasmli reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar.
Reja tuzishga o`rgatishda oldin nima haqida to`xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan so`ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o`quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi.
Reja ko`pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu yuzasidan material to`plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi.
Bunday reja insho yozishdan oldin ko`rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritiladi.
O`qituvchining adabiy jarayon, badiiy asar to`g`risidagi bayoni, muhim masala bo`yicha qiladigan ma’ruzasi yaxshi insho namunasi bo`ladi.
O`quvchilar o`qituvchining ma’ruzasidan kirish so`zni uyushtirishni, keyin asosiy qismga o`tishni, asosiy maqsadni bayon etish va asarlardan misollar keltirish bilan uni isbotlashni, fikrni xulosalash yo`llarini bilib oladilar.

O`quvchilarni insho yozishga tayyorlash ishi sinfda alohida darslar uyushtirish yo`li bilan amalga oshiriladi. O`quvchilar bu darslarda o`zlari mustaqul amalga oshiriladigan ishlarni o`rtoqlari bilan hamkorlikda bajaradilar. Ishni bajarishda qiynalsalar, o`qituvchi ularga ko`maklashadi.

Sinfda tashkil etiladigan tayyorgarlik darsi aniq va qiziqarli mavzu asosida uyushtiriladi. Shundagina, bu dars o`quvchilarda insho ustida ishlash ko`nikmasini shakllantirishga yordam beradi. O`quvchilar inshoga nisbatan qo`yiladigan talablarni bilishlari kerak. Metodik adabiyotlarda va ”Ona tili” darsligida insho yozish uchun o`quvhcilarga bir qator zarur maslahatlar berilgan, jumladan:

• 
  insho mavzusini puxta o`ylash, nimalar haqida yozishni aniqlab olish, mavzuga oid so`zlar tanlash;
  
• 
  inshoning asosiy mazmunini, shu mazmunni yoritish uchun nimalar haqida va qanday yozishni o`ylab olish, inshoning rejasini tuzish;
  
• 
  inshoning tiliga, fikrning yaxshi ifodalanganligiga e’tibor berish, zarur o`rinlarga tuzatish kiritish;
  
• 
  yozgan inshoni oqqa ko`chirish.
  

Insho murakkab ijodiy ish bo`lganligi uchun ham u o`quchidan zarur bilim hamda ko`nikma va malakalarni talab etadi.

Birinchi yo`nalish ona tilidan deyarli barcha mashg`ulotlarda amalga oshiriladi. O`quvchilar o`rganilayotgan til hodisasini amalda tadbiq etgan holda ijodiy matnlar yaratar ekanlar.
Ikkinchi yo`nalish ijodiy yozma ish ustida ishlash uchun ajratiladigan maxsus soatlardir. Biz ijodiy yozma ish ustida ishlash usullarini morfologiya o`rganilgandan keyin kiritishni maqsadga muvofiq deb bilamiz.
Ma’lumki, maktabda o`tkaziladigan insholarda ko`zga tashlanadigan muhim kamchiliklar, asosan, mavzudan chetga chiqish, ya’ni uning haddan tashqari qisqa yoki, aksincha, ortiq darajada keng hajmda bo`lishidir.
Inshoga tayyorgarlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi.
Og`zaki va yozma insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga bo`linadi:

1. 
   material yig`ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni, rasmni ko`rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko`rish, badiiy va boshqa adabiyotlarni o`qish;
   
2. 
   mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish zarur materialni ajratish, reja tuzish, lug`at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va hokazo.
   
3. 
   inshoni nutqiy shakllantirish, ya’ni insho matnini tuzish, uni yozish, takomillashtirish, xatolarni to`g`rilash va uni tekshirish.
   

Insho yozish uchun 2- sinfda odatda, bir dars, zarur bo`lib qolsa ikkinchi darsdan 15-20 daqiqa, 3-4 sinflarda bir yarim yoki ikki dar, ayrim vaqtlarda ikki yarim darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlil va xatolar ustida ishlash uchun 20-25 daqiqa vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi, imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmundagi yetishmovchiliklar ustida ishlanadi.

O`qituvchi har bir insho turi uchun o`quv vazifasini belgilab oladi. Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun quyidgi vazifalar belgilab olinadi:

1. 
   o`quvchilarni inshoning yangi turi bo`lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho bilan tanishtirish;
   
2. 
   rasmli reja asosida matn rejasini tuzish;
   
3. 
   reja q9ismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga bo`lish va har birini xatboshidan yozish;
   
4. 
   insho matnini mustaqil tekshirish, uni takomillashtirish.
   

O`quvchilarning mustaqil darahasi o`sib borgani sayin, inshoga talab ham orta boradi.

Nutq o`stirish metodikasida o`quvchilar inshosi uchun baho me’yori muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida bayon etilgan asosiy talablarga rioya qilinadi.

Inshom matnini takomillashtirish, unda yo`l qo`yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf etish ham o`quvhcilar uchun o`ta zarur malakalardan biridir.
Ammo afsuski, ko`pchilik o`quvchilar o`zlari yozgan matn ustida deyarli ishlay olmadilar. Ko`pincha ular ishning qoralama nusxasiga birorta ham tuzatish kiritmay, uni aynan oqqa ko`chiradilar. O`qituchilar esa matnni tekshirayotgan yo undagi barcha atolarni tuzatadilar yoki xatoli o`rinlar ostiga chizish, har il belgilar qo`yish bilan cheklanadilar.
“Ijodiy yozma ish ustida ishlash usullari” bo`limidan o`quvchilarni quyidagi zarur bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirishni maqsadga muvofiq deb bilamiz:

• 
  “Ijodiy yozma ish” tushunchasi: rasm asosida hikoya, manzara tasviri, shaxs hayvon, narsa-buyum, voqea-hodisa tasviri.
  
• 
  Yozma ishga mavzu tanlash, ayni bir narsa, manzara, voqa, hodisalar asosida turlicha mavzu tanlash;
  
• 
  Berilgan mavzu, erkin mavzu;
  
• 
  Mavzuni yoritish uchun zarur material, o`quvchining bilimlari, kuzatishlari, taasurotlari, mushohadalari, qiyos va o`xshatishlari, xulosa va hukmlari.
  
• 
  Yozma ishning rejasi.
  
• 
  Mavzuni yoritishda mazmun izchilligi xat boshi tushunchasi.
  
• 
  Yozma ish matni ustida qayta ishlash, qoralama nusxada so`zlar ustida ishlash.
  
• 
  Matnning uslubi ustida ishlash.
  
• 
  Ishni oqqa ko`cherish.
  
• 
  Ishni tekshirilgach, xatolar ustida ishlash yo`llari.
  

O`quvchilar inshosini baholashda quyidagilar hisobga olinadi:

1. 
   Insho mavzusining yoritilishi. (Mazmun mavzuga mosmi, ya’ni yetarli yoritilganmi, haqiqatga mos keladimi?)
   
2. 
   Reja, kompozitsiya, izchillik. (Reja to`g`ri tuzilganmi, materialni bayon qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda takror yo`qmi.)
   
3. 
   Janri, uslubi.
   
4. 
   Insho hajmi.
   
5. 
   Leksika
   
6. 
   Sintaksis
   
7. 
   Imloviy va punktuatsion savodxonlik, xatolar xarakteri.
   
8. 
   Husnixat, tashqi tomondan shakllantirish (hoshiyaga, xatboshidan yozishga, sarlavhani to`g`ri joylashtirishg rioya qilish)
   

O`quvchilar inshosiga qo`yiladigan bunday talablar uni baholashda real yondashishga imkon beradi.

Tajriba-sinov – bu shunday tafakkur metodi bo`lib, uning yordamida tabiiy yoki sun’iy tarzda yaratiladigan, nazorat qilinadigan, boshqariladigan jarayonlar tadqiq qilinadi va muammolarni hal qilishning yangicha vositalari izlanadi.

Tajriba sinovlarga kerishishdan oldin shu sohaga doir eng maqsadga movofiq ish metodini belgilab olish muhimdir.
Dasturni tayyorlashda quyidagilar nazarda tutiladi:

1. 
   Tajriba-sinov obyektini aniqlash
   
2. 
   Tajriba-sinov predmeti
   
3. 
   Tajriba-sinov maqsadini talqin etish
   
4. 
   Tajriba-sinov aniq matedikalari va metodlarini tanlab olish;
   
5. 
   Tajriba-sinov muddatini belgilash
   
6. 
   Tajriba-sinov bosqichlarini belgilash
   
7. 
   Tajriba-sinovdan kutilgan natijalarni baholash mezonlarini tanlab olish;
   
8. 
   Kuzatilayotgan natijalarni belgilash;
   
9. 
   Tajriba-sinov jarayoni natijalarini kuzatib borish, nazorat qilish qoidalarini belgilash;
   
10. 
    Tajriba-sinov natijalarini rasmiylashtirish tartibini belgilash.
    

Biz boshlang`ich sinflarda o`quvchilarni insho yozishga o`rgatish yo`llari, usullarini tahlil etish, o`rganish maqsadida Qarshi shaharidagi 21-umumit o`rta maktabda hamda Yakkabog` tumanidagi 42-umumiy o`rta maktabda tajriba-sinov ishlarini olib bordik.

Biz tajriba sinovimizni o`quvchilarga insho mavzusini tanishtirishdan, insho rejalari ustida savol-javob o`tkazishdan boshladik, biz tanlagan mavzu 3- sinf ona tili darsligida berilgan 355-mashq asosida ”Bahorda” mavzusi bo`ldi. Insho mavzusi 5 ta rejadan iborat.
Mavzu: Bahorda
Reja:

1. 
   Kunlar isiy boshladi
   
2. 
   Tabiat jonlandi
   
3. 
   Bahorgi ishlar
   
4. 
   Bahor tabiati
   
5. 
   Mehnat zavqi
   

O`1quvchilar daftarlariga insho mavzusi va rejasini yozib oldilar. Shundan so`ng biz o`quvchilar bilan insho mavzusining har bir rejasi ustida ishladik.
Bizning bu ishimiz ularni insho ustida qiziqib, jiddiy ishlashlariga ta’sir ko`rsatdi.
Dars tugab, o`quchilardan insho daftarlarini yig`ib oldik va ularni yozgan insholarini o`zimiz tekshirdik.
3-A sinf o`quvchisi Norboyeva Sevaraning yozgan inshosi:
Mavzu: Bahorda
Reja:

1. 
   Kunlar isiy boshladi
   
2. 
   Tabiat jonlandi
   
3. 
   bahorgi ishlar
   
4. 
   Bahor tabaiti
   
5. 
   Mehnat zavqi
   

Bahor. Bahor keldi. Qorlar eridi. Kunlar isiy boshladi. Qishda uchib ketgan qushlar o`lkamizga qaytdi.

Daraxtlar gullay boshladi. Hammayoq yashil to`n kiydi. Osmonda turnalar ovozi.
Bahorda dehqonlar dala ishlariga kirishib ketishadi. Dehqonlar ishni 21-martdan boshlashadi. Bahorda dehqonlarga bizning yordmimiz ham tegadi.
Bahorda hammayoq chiroyli bo`ladi. Ba’zida yomg`ir yog`adi, ba’zida quyosh chiqib, kun isib ketadi.
Bahorda dehqonlarimiz ekkan ekinlardan biz ham, ular ham zavqlanishadi. Chunki, ular tabiatimizni, balki Yurtimizni ko`rkamlashtiradi.
Bahor keldi elimizga,
Ko`m-ko`k bo`ldi bog`-dala
Sevinch to`lib dilimizga,
Terib keldik gul-lola.

Najimov Husnidin yozgan insho:

Bahor keldi, kunlar isiy boshladi? Isziq sivar qushlar uchib keldi. Bahorga dehqonlar dalalarga ishlaydilar. Bahorda havo isziq bo`ladi. Odamlar daraxtlar ikiladi.

Yuqorida keltirilgan insho namunalaridan Norboyeva Sevara yozgan inshogina 5 bahoga loyiq deb topildi. Sevara yozgan insho reja asosida, chiroyli, xatosiz yozilgan. Tinish belgilaridan, lug`at boyligidan to`g`ri va unumli foydalanilgan.

Umuman, “Bahorda” mavzusi asosida yozilgan insho bo`yicha 3-A sinf o`quvhcilari quyidagicha baholadik.

№	O`quvchilar-ning ismi sharifi	Mavzu reja asosida to`liq bayon etilgan	Gaplar to`g`ri tuzilgan	Chiroyli va xatosiz yozilgan	Lug`at boyligi	Bahosi
1	Bagirov Aziz	+	+	+	-	4 b
2	Bobosharipov A.	-	-	+	-	2 b
3	Dilmurodova M.	-	-	+	+	3 b
4	Ergasheva Sh.	+	+	-	+	4 b
5	Jo`rayeva M.	-	+	+	+	4 b
6	Norboyeva Sevara	+	+	+	+	5 b
7	Najimov Xusniddin	+	-	-	-	3 b
8	Zayniyeva Sh.	+	+	+	-	4 b

Insho tahlili natijalariga ko`ra, 3-A sinf o`quvchilarining 20 % inigina insho yozish malakalarini yaxshi egallagan, fikr doirasi keng o`quvchilar tahskil qiladi, 40 % ni mustaqil fikrlay olmaydigan, o`z fikrini yozma tarzda ifodalay olmaydigan o`quvchilar, 30 % ni gapni to`g`ri tuzolmaydigar, yozma nutq jarayonida tinish belgilaridan to`g`ri foydana olmaydiga o`quvhcilar, 10 % ni esa ham og`zaki, ham yozma nutq malakasi rivojlamagan o`quvchilar tashkil qiladi.