Boshlang‘ich sinf o’qish darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasi

---

Boshlang‘ich sinf o’qish darslarida o‘quvchilar nutqini 
o‘stirish metodikasi
Maxliyo Mirzoyevna Jurayeva 
Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti 
Annotatsiya: 
Maqolada boshlang‘ich sinf o’qish darslarida nutq o‘stirish 
metodikasi, og’zaki, va yozma nutq, ularning o’zaro uzviy bog’langanligi, o’ziga xos 
xususiyatlari, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirishida ularning nutqidagi 
kamchiliklar sabablarini aniqlash, uni bartaraf etish yo’llari, sifatli ta’lim berish 
jarayonida nutq o‘stirishga erishish orqali o‘quvchilarda shakllantirilishi lozim bo‘lgan 
kommunikativ ko‘nikmalar haqida so‘z boradi. 
Kalit so‘zlar: 
nutq, metodika, nutq aspektlari, hayotiy ko‘nikmalar, inson 
kamoloti, buyuk allomalar, ma’naviy meros, sharqona ta’lim va tarbiya, adabiy til 
normalari, tafakkur va notiqlik san’ati, ta’lim sifati. 
 
Methodology for the development of speech of students in the 
primary school in reading lessons 
Mahliyo Mirzaevna Juraeva 
Pedagogical Institute of Bukhara State University 
 
Abstract: 
The article discusses the methods of speech development in the lessons 
of reading primary school, oral and written speech, their interdependence, specific 
features, their speech development in the development of students' oral speech, the 
causes of shortcomings, ways to overcome them, and communication skills that need 
to be formed in students through achievement of speech development in the qualitative 
educational process. 
Keywords:
speech, methodology, aspects of speech, life skills, human maturity, 
great scientists, spiritual heritage, Eastern education and upbringing, norms of the 
literary language, the art of thinking and oratory, the quality of education. 
O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi yurtimizda davlat ishlarining, 
o’qish-o’qitish, ta’lim-tarbiya, targibot-tashviqot ishlarining shu tilda olib borilishi 
uchun juda katta imkoniyat yaratdi. Tilga bo’lgan munosabat tubdan o’zgardi, uning 
barcha imkoniyatlarini o’rganish ishlari keng ko’lamda olib borilyapti. Lekin, shuni 
ham eslash joizki, tilning ijtimoiy vazifasini bajarilish darajasini belgilovchi 
omillardan biri bo’lmish nutq madaniyati yetarli taraqqiy etmaganligi achinarli bir 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
530

---

holdir. Shu bois nutq madaniyati sohasini chuqurroq o’rganish oldimizga qo’yilgan 
muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shunki nutqimizda uchrab turadigan nuqson va 
kamchiliklarni bartaraf qilish, nutq madaniyatini har qachongidan ham yaxshiroq 
rivojlantirish umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan siyosiy va ijtimoiy masaladir. Bu 
masala bilan shug’ullanish ishiga faqat tilshunoslargina emas, balki jumhuriyatimizda 
istiqomat qiluvchi barcha soha vaqillari e’tibor berishlari maqsadga muvofiqdir. 
Chunki, nutq madaniyati umuminson madaniyatining tarkibiy qismi bqlib, kishilarni 
yuksak madaniyatli bo’lishlarini belgilaydi. 
Ma’lumki, boshlang’ich sinflarda o’quvchi nutqини o‘stirish ona tili 
predmetining asosiy vazifasi hisoblanadi. Biroq bu vazifa boshqa o‘quv predmetlari 
doirasida ham amalga oshiriladi. Jumladan, o‘qish darslari jarayonida o‘quvchilar 
nutqini o‘stirish uchun ko‘plab imkoniyatlar mavjud. Ya’ni, o’qish kitobidagi 
matnlarni o‘rganish jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘zi uchun notanish 
bo‘lgan ko‘plab so‘zlar va ularning ma’nosini o‘rganadi, ya’ni ularning so‘z boyligi 
oshadi. O‘qituvchi bunday so‘zlarni izohlash bilan kifoyalanmay, o‘quvchilarga ular 
ishtirokida so‘z birikmasi, gap ham tuzdirsa, yanada maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Shunday qilinsa, yangi so‘zlar o‘quvchilarning faol lug‘atiga kiradi. 
Nutq o‘stirish boshlang’ich ta'lim pedagogikasining tarixi va nazariyasini ham, 
muomala madaniyatini o’rgatish uslubiyotini ham o’z ichiga oladi. Boshlang’ich sinf 
o’qituvchisi, avvalo, o’quvchilariga umumiy estetik tarbiya berish vazifalarini 
tushunib olishi lozim. Bu vazifalar faqatgina yaxshi muomala qilishni o’rgatishdangina 
iborat bo’lib qolmasligi kerak. Bunda, eng muhimi, bolaga nutq madaniyatini o’rgatish 
va unda har bir mashg’ulotlarga qiziqish uyg’otish, so’z, gap yordamida nutqiy 
faoliyatga ehtiyoj hosil qilish, shuningdek, ularda bilim, ko’nikma va malakalarni 
tarkib toptirishdir. 
Nutq ikki ko’rinishga ega - og’zaki, va yozma nutq. Bular o’zaro uzviy 
bog’langan bo’lsa ham, har birining o’ziga xos xususiyati bor. Og’zaki nutqda 
tovushlar, so’zlar nutq orqali talaffuz qilinsa, eshitish a’zolari orqali qabul qilinadi. 
Shuning uchun o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirishida, avvalo ularning nutqidagi 
kamchiliklar sabablarini aniqlash, uni bartaraf etish yo’llarini izlab topishimiz kerak. 
Chiroyli so’zlashni, savodli, to’g’ri yozishni, o’z fikrini ravon va aniq bayon 
etishni bilmagan yoki etolmagan o’quvchi bilimlarni muvafaqqiyat bilan o’zlashtira 
olmaydi. Har bir insonning nutqi chiroyli, mukammal, talaffuzi aniq, ravon bo’lsa, 
fikrlash doirasi keng, idrok qilishi ham teran bo’ladi. Nutq orqasli odamzot o’zining 
ichki hissiyotlarini ham bayon qiladi, nutq esa barcha insonlarda ham bir xilda-to’la 
rivojlangan yoki shakillangan bo’lavermaydi. 
Ba’zi bolalar tovushlarni noto’g’ri talaffuz qilibgina qolmay, ularni bir-biridan 
farqlay hamolmaydilar. Nutqdagi bunday kamchiliklar darslarni o’zlashtirishda bolalar 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
531

---

uchun sezilarli qiyinchiliklarni tug’diradi. Bunday hollarda logoped mashg’ulotlar 
yordamiga muxtoj bo’ladilar. 
Ma’lumki, boshlang’ich sinf oquvchilarining nutqlaridagi nuqsonlarni bartaraf 
etish o’quvchilar va logopedlar zimmasiga yuklanadi. Talaffuzdagi kamchiliklarni 
aniqlashda bolaning nutqini tekshirib ko’rish, nutq buzulish sabablarini o’rganish 
lozim. Buning uchun har bir bola nutqini tekshirish varaqasi to’ldirilib, qaysi tovushlar 
to’g’ri yoki noto’g’ri talaffuz qilayotgani belgilab boriladi. Nutq ostirish-ongli 
o’qishni, so’zlash va yozishga o’rgatishni, til haqida o’quvchilarning yoshi va 
tushunchasiga mos bo’lgan bilim berishni, ularning lug’at boyligini oshirishni, 
boshqalarning nutqiga e’tibor va qiziqishni o’stirish, kitob o’qishga muhabbat 
uyg’otishni ko’zda tutadi. 
Og’zaki nutiqqa o’rgatishning ilk davrida daktiologiya (qo’l alifbosi) dan 
foydalaniladi. Bu narsa bolalarning tovushlarni talaffuz qilib, o’zlashtirib borganlari 
sari faqat yordamchi vosita bo’lib xizmat qiladi. 
Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida olib boriladigan barcha mashg’ulotlarning 
yetakchi o’rni nutq o’stirish bo’lib, u savod o’rgatish, chiroyli yozish ko’nikmalarini 
shakillantirish va fikrlash doirasini kengaytirish vazifalarini o’z ichiga oladi. Bu 
darslarda ko’proq amaliy maqsadlarni ko’zlash, til boyliklaridan nutqda foydalanish 
malakalarini shakillantirish, ijodiy fikrlash, o’quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash 
lozim. Ularning og’zaki nutqini muntazam o’stirib boorish bog’anishli nutq, matn 
tuzishlarda amaliy yordam beradi. 
Ma’lumki, bu vazifalarni amalga oshirish yo’llari xilma-xildir. 
Savod o’rgatish darslarida amaliy mashg’ulatlarga keng o’rin berish va 
malakalarni singdirishda qiziqarli va jonli narsalardan, texnika vositalaridan, turli o’yin 
va o’yin turidagi mashqlardan foydalanish samarali natijalar beradi. Darslikka doir 
hikoyalar, ertaklar, she’r va maqollardagi notanish so’zlar o’qib yoki eshittirb 
tushuntiriladi.
Shunday qilib, har bir darsda, u qaysi predmet bo’lishidan qat’iy - nazar, birinchi 
galdagi vazifamiz o’quvchilarning ongli, ravon, to’g’ri va ifodali o’qishiga 
erishishimiz, nutqini o’stirishga harakat qilmog’imiz lozim. 
Ma’lumki, nutq tafakkur bilan bog’liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy 
bog’liq holda o’stiriladi. Darsda o’qilgan asarni o’quvchilar ongli tushunishi, asosiy 
mazmunini, g’oyasini anglab yetishi uchun analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish 
kabi logik priyomlar qo’llanadi. O’qilgan asarni analiz qilishda har xil ish usullaridan 
foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o’qituvchi 
rahbarligida asarning sxematik rejasini tuzadilar (tugun, kulminasiya, yechim).
Boshlang’ich sinflar o’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish vositalaridan 
biri to’g’ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to’liq, qisqartirib, 
tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf o’quvchilari 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
532

---

uchun matnni to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa 
nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o’qilgan hikoya mazmuni yuzasidan 
o’qituvchining savoli o’quvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar 
o’rtasidagi bog’lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim. Asar 
syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol 
o’ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-
harakati, harakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab etadilar. 
O’qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-
harakatlari qaerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so’zlab berishga, 
voqealarning izchil bayon qilinishiga va o’zaro bog’liqlikni yoritishga yo’naltirilishi 
lozim. O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib berishida 
faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim faktlarni o’zaro bog’laydi 
(sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan muhokama yuritadi va xulosa 
chiqaradi. Ko’pincha boshang’ich sinf o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti-
harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto’g’ri yoki yuzasi tushunishlari 
natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar. Shuning uchun ham o’qituvchi savolni 
juda o’ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi 
shaxslarning 
xatti-harakati, 
voqealarning bog’lanishi yuzasidan muhokama 
yuritadigan, ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam 
beradigan bo’lishi lozim. O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini 
qanchalik aniq ko’z oldigan keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik 
chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. 
O’qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash uning rejasini tuzishga 
yordam beradi. Reja tuzishda o’quvchi hikoyani tarkibiy qismlarga bo’ladi va har qaysi 
qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi analitik ish hisoblanadi. Keyin 
sintetik ishga o’tiladi, ya’ni bolalar hikoya qismlariga sarlavha topadilar. O’quvchilar 
o’qituvchi rahbarligida reja tuzish jarayonida o’qilgan hikoyaning har bir qismida bosh 
va ikkinchi darajali masala nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va 
aniq ifodalash haqida o’ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, o’quvchilar topgan 
sarlavhani jamoa bo’lib muhokama qilish, reja tuzish jarayonining o’zi bolaning 
fikrlash qobiliyatini faollashtirishi, unda o’z mulohazasini isbotlash, asoslash 
odatlarini tarbiyalashi lozim. Asarni o’qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan reja 
doskaga yozilsa, hikoya mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam beradi. Reja 
asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni berilgan izchillikda o’zlashtirishdir. Reja 
asosida qayta hikoyalash o’qituvchi savoligi javob berishga nisbatan asar mazmunini 
aytib berishning hiyla mustaqil formasidir. O’qilgan asar mazmunini o’zlashtirish 
ustida ishlashdagi keyingi bosqich, qisqartirib hikoyalash hisoblanadi. Qisqartirib 
hikoyalash uchun 2-3 qismga bo’linadigan, bu bo’limlar yaqqol ajralib turadigan, 
mazmuni sodda asarlar tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga o’rgatish quyidagicha 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
533

---

uyushtiriladi: o’qituvchi hikoyaning oldindan belgilab qo’yilgan birinchi qismini 
o’qiydi va o’quvchilar bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bunda 
o’quvchilar ba’zan asardagi so’zlardan foydalanadilar. Bu o’quvchilarga qiyinlik qilsa, 
bo’limdagi asosiy fikrni o’z so’zlari bilan aytib berishlari mumkin. Keyin o’quvchilar 
o’qituvchi bilan bu qismni qisqartirib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslik 
kerakligini, qaysilar ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar. 
Asarning boshqa qismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va o’quvchilar 
asarni qisqartirib qayta hikoya qiladilar. O’qilgan asarni qisqartirib hikoya qilishga 3-
sinfdan boshlab o’rgatiladi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini 
o’stirish vositalaridan biridir.
Tanlab hikoyalashda o’quvchi: 
1) o’qigan matndan bir qismini, uning chegarasini ongli ravishda ajratib so’zlab 
beradi; 
2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi; 
3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo’nalishida so’zlab beradi. 
Bolalar tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil qilishga boshlang’ich sinf izohli 
o’qish darsida keng qo’llanadigan metodik usullar yordam beradi: 
1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash; 
2) hikoyadagi bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida hikoyalash; 
3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga javob berish. O’quvchi 
tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda o’qilgan matnni tahlil qiladi. Bunday tahlil 
bolalar tafakkurini, ular nutqidagi mustaqillikni o’stiradi va o’qilgan matn mazmunini 
o’zlashtirishga yordam beradi. 
Hikoyani o’qish bilan bog’liq holda o’tkaziladigan ijodiy ishlar ham o’quvchilar 
nutqini, tafakkurini o’stiradi. Bular: 
1) ijodiy qayta hikoyalash; 
2) inssenirovka qilish; 
3) o’qilgan asarga rasm chizish; hikoyani davom ettirish. 
1. Ijodiy qayta hikoyalashda o’qilgan hikoyaning sharoitini, yo formasini 
o’zgartirib hikoya qilinadi, yoki hikoyani yangi epizodlar bilan to’ldirib hikoya 
qilinadi. 
2. Inssenirovka yoki sahnalashtirishda o’quvchilar o’qilgan hikoyani sahnabop 
qilib o’zgartiradilar. Buning uchun ular hikoyaga ssenariy haqida, kostyum, 
qatnashuvchilarning imo-ishorasi haqida o’ylaydilar, monologik nutqni dialogik 
nutqqa aylantiradilar (bu tilni o’rgatish nuqtai nazaridan eng muhim ish hisoblanadi). 
3. O’qilgan hikoyaga rasm chizishda o’quvchi rassomlar tomonidan chizilgan 
rasmlardan o’qilgan asarning mazmuniga mos rasm tanlaydi yoki o’zi rasm chizadi. 
Agar o’quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o’zi chizmoqchi bo’lgan rasmni og’zaki 
tasvirlab beradi, ya’ni so’z bilan rasm chizadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
534

---

4. O’qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab tajribasida keng qo’llanadi. Bu 
usul hikoyaning mazmuni uni davom ettirishga imkon beradigan asarlarda qo’llanadi. 
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida, 
ayniqsa, bolalarning badiiy asarlarni o‘qib, hikoya qilib berishlariga katta ahamiyat 
beriladi. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berishga o‘rgatish va ularni sahnalashtirish, 
she'rni yod oldirish o’qituvchiga katta mahorat va mas'uliyat yuklaydi. Muallif 
tomonidan badiiy asar mazmuni qanchalik yorqin ifodalangan bo‘lsa, unda ishtirok 
etuvchilarning nutqlari (gaplari) bolalarga ifodali, mazmunli yetkazilsa, u bolalarni 
hayajonlantiradi, his-tuyg‘ularining rivojlanishiga, asar qahramonlari bilan bo‘ladigan 
voqealarning uzoq esda saqlanishiga, lug‘atining boyishiga hamda nutqining 
grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllanib borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar hech 
qanday qiyinchiliksiz o’qituvchining asar yuzasidan bergan savollariga javob bera 
oladilar, ayrim so‘zlarni, jumlalarni takrorlaydilar, qahramonlarning ijobiy va salbiy 
tomonlarini xarakterlab beradilar, o’qituvchiga taqlid qilib, ularning ovozini 
o‘xshatishga harakat qiladilar. 
Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, 
jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi - bilimli, yuqori intellektual 
salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq 
hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat 
qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun 
jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar 
zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi.
Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so‘zli shaklda umumlashtirilgan, 
uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini 
nazarda tutadi. Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo‘l ochadi. 
Umuman, shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar (qabul qilish, fikrlash va 
boshq.) ning shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Bolaning 
psixik jihatdan shakllanishida nutqning alohida o‘rin tutishi uning turli bosqichlarda 
rivojlanishiga yordam beruvchi shart-sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim qilib 
qo‘yadi. Nutqning rivojlanishi bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala shiddat 
bilan sakrash tarzida ro‘y berishi tufayli ham, muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida o‘quvchilarning yuqori darajada aqliy va 
nutqiy rivojlanishini, ularning til qobiliyatlari shakllanishini ta’minlash imkonini 
beruvchi usullarni tashkil etishning maqbul shaklini izlash, nazariy va amaliy 
tadqiqotlarda bunday o‘quvning mazmuni va shakllari haqidagi masalalar hal etish 
yuzasidan yangicha metodik tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Berilgan imkoniyatlardan 
samarali foydalanish, berilayotgan ta’lim sifati natijadorligini ta’minlash zamonaviy 
o‘qituvchidan katta pedagogik mahorat, yuqori kompetentlik va ijodkorlikni talab 
etadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
535

---